gələcəkmi cahanda kamal?Toplar təyyarələr gəlmiş baş-başa,
Al qana qərq olmuş bütün kainat.
Bu ki həqiqətdir… deyil tamaşa
Bəlkə də məhv olur müqəddəs həyat?
Atını dördnala sürdükçe zaval,
Qalib gələcəkmi cahanda kamal? (Vurğun, 1987: 3/231)
Filozof Şahbaz, yaralanıp esir düşer. Alman generaller, dönmelerini, saflarını değiştirmelerini, kendileriyle işbirliği yapmalarını ister. Filozof Şahbaz, düşünmek için zaman ister. Onları oyalamak düşüncesindedir.
Albərt
De, ölüm şirindir… yoxsa yaşamaq?
Şahbaz
Mənim qibləgahım həyatdır, ancaq.
Albərt
İkisindən biri… dönsəniz, əgər,
Həyat olacaktır sizə müyəssər.
Lakin əvvəlkini desəniz yalnız,
Əmrimlə odlara yanacaqsınız.
…
Albərt
Neçin susursunuz, şirindir həyat?
Şahbaz
Çox şirin olsa da, əsirəm… heyhat!
Albərt
Artıq cəvab verin, filozof Şahbaz!
Şahbaz
Cənab danışıram… dayanın bir az.
Albərt
Ha… ha… kim ilə?
Şahbaz
Öz vicdanımla…
Günəşli, gündüzlü asimanımla. (Vurğun, 1987: 3/285 vd.)
“Altıncı Şekil”de savaşın şiddetli zamanında elli Azerbaycan askeri Almanlara esir düşmüştür. Bodrum katta iki odalı bir yerde tutulmaktalar. Esirler arasında Filozof Şahbaz ve hemşire Dildar da bulunmaktadır. Günlerdir aç, susuz bırakılıp işkence yapılmıştır. Ölümün nefesi enselerindedir.
Şahbaz
Ölümden zövq alan bir almanlardır.
Dildar,
Doğrudan, nə üçün belədir onlar,
Nə üçün qatildir, söylə almanlar?
Şahbaz
Qədim tarxi var bu pis adətin,
Onlar aşiqidir hər fəlakətin.
…
Ədalət, insanlıq, şərəf və namus,
Bir sözlə söyləsək, insana məxsus
Bu sifətlər ilə yaranır həyat,
Alman qəlbindəsə bu yoxdur, heyhat!
…
Dildar
(Şahbaza yaxınlaşaraq)
Şahbaz, bir çarəmiz qalmadı daha.
Səs
Dözək… hələ dözək… mədəd Allah!48
Gənəral Hans gəlir
Yaxşı, vicdanınız nə dedi size?
Yoxsa pərdə tutdu gözlərinizə?
Şahbaz
Artıq mən hazıram!
…
Əmr edin!
Hans
Nə əmr? Artıq sirdaşıq.
Şahbaz
Nə vaxtdan cəllada biz də yoldaşıq?
Əmr edin, daxmaya qoy od vursunlar.
…
Hans
Bəs bunlar, bunlara cəvabdehsiniz?
Şahbaz
Özlerinden sorun.
Yaxşı… deyin siz!
Səslər
– Biz də!
– Biz də!
– Yandırın bizi!…
– Satmarıq, satmarıq şərəfimizi.
…
Şahbaz
Bilin ki, doktordur bu dilbər mələk,
Sizdə insan qanı varsa da bir az,
Bunu yandırmayın.
Dilbər
Aman yox Şahbaz!..
Namusu ləkəli yaşamaram mən.
Halal süd əmmişəm ana döşündən,
Qoy cəhənnəm olsun!..
…
Hans
(bayırdan)
Ha… ha… ha… Yaşamaq! Artıq odlanın,
Artıq külə dönüb odun tək yanın!
Vurgun bir makalesinde İslam dininin istismar edildiğinden, bazı dinî mihraklar tarafından halkın menfaatinin aksine kullanıldığından yakınır:
“İslam ideolojisi İran kimi ölkələrdə hâkimlerin əlində demokratik hərəkatı boğmaq üçün xalqın mənafeyinə zidd siyasət alətinə çevrilir.” (Vurğun, 2005: V/212)
Vurgun, “Bakının Dastanı” adlı poemasının beşinci nağmesinin “Buruqlar Səltənəti” kısmında arzuladığı insan tipini Usta Murat’ın şahsında görür ve onu tasvir eder:
…Usta Murad! Səni doğan mərd anadır.
Saf dilində nə böhtan var, nə də riya…
Hər söhbətin, hər sözün de mərdanədir;
Ər oğlunu unutmamış qoca dünya,
Ürəyində nə həsəd var nə riyasət.
Şöhrətindir, mənsəbindir halal əmək…
Əllərindən şərbət içir min səadət.
Qara torpaq bir vicdana haqq verəcək!
Sən ömründə fitnə toru qurmamısan,
Min insanla bölüşmüsən qismətini.
Ağ üzlərə qəsdən ləkə vurmamısan,
Yaşatmısan bu torpağın ismətini.
O mis rəngli alnındakı sadə vüqar
Həqiqətlə keçən ömrün ziynətidir;
Gözlərindən aşıb-daşan o duyğular
Neçə nəslin bir-birilə söhbətidir?
Mən gördükçə saçlarını sənin dümağ,
Vəcdə gəlir boran görmüş dağlar başı.
Qəlbin
Tahammül edelim, biraz daha dahammül edelim, yardım Allah’tan!
