target="_blank" rel="nofollow" href="#n39" type="note">39 səni həmsâyələrin40, durma, deyir yat.Kəçmiş ola, heyhât!
Bu dövrdə hər kimsə yata qanı hədərdir,
Dur, vəqt-i səhərdir!
Gün oldu günorta, hamı yatmışlar oyandı,
Öz əybini qandı41.
Sən yat, qoy olar dursun42, olar çünki bəşərdir43,
Dur, vəqt-i səhərdir! (Kafkasyalı, 2002: 3/283)
1909 yılı. Abbas Sehhet’in (Abbaskulu Mehdizade) ifadesiyle kör, sağır ruhlarda milliyət hissi ve gözəl duyğular oyandıran Sabir, bir molla ile bir meşedinin sohbetiyle devrin ulemasının hâli pürmelâlini gözler önüne sermektedir.
– Nə xəbər var, məşədi?
– Sağlığın!
– Az-çox de yenə?
– Qəzet almış Hacı Əhməd də…
– Ba! Oğlan, nəmənə? Sən özün gördün alanda?
– Belə nəql eylədilər!..
– Dəxi kim qaldı, xudaya, bu vilayətdə mənə?!
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb44, yoldan azıbdır, babıdır!45
– Dəxi bir başqa xəbər?
– Hac Cəfərin oğlu Vəli, Uşkolaya qoyub oğlun…
– O qurumsaq da?
– Bəli!
– Sənə kim nəql elədi bu sözü?
– Bilməm kim idi.
– Öylə isə ona da min kərə lənət deməli!..
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
– Dəxi bir başqa xəbər yoxmu?
– Tanırsan? Qəfəri?
– Nə Qəfər? Hansı Qəfər?
– Mirzə Mənafın pədəri!
– Tanıram!
– Dün o da bir şübhəli kəslə danışıb…
– Kim deyirdi?
– Yedici Xansənəm arvadın əri.
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!
– Yenə bir başqa xəbər varmı?
– Bizim qonşu Kərim…
– A… A… A?..
– Bəli, hə… hə!..
– O nə qayırıb, de görüm?
– “Molla Nəsrəddin” alıb, həm özü, həm oğlu oxur.
– El bütün kafir imiş ölkədə, yoxmuş xəbərim…
Bu isə pəs o ləinin də işi qullabıdır,
Dini, imanı danıb, yoldan azıbdır, babıdır!..
Nurettin Topçu, Fransa’da öğrenim gören Orhan Okay’a yazdığı mektupta “Ahlâksızlığın ummanı olan bu Şark’ı yaşadıkça tanıyorum. Burada insanı fenerle arayanlar yanılmamışlar. ‘Müslümanız diyen insan yığını’ yok mu? Onlar Şark’ın en aşağı tabakasını teşkil ediyor. Müslümanlık, yaşayan şekliyle Müslümanlık Şark’ı bitirmiş. Buraya artık ne ilim girer, ne ahlâk; ne de Allah uzanır bunlara. Bunların önce her şeyi bırakıp insanlık devrine girmeleri lazım.” diyerek manzarayı sergiledikten sonra “Sosyalizm üzerindeki çalışmalarım, leş kesilmiş bir cemiyette bir ruh ve hayat verme denemesi yapmak içindir.” dediği gibi bazı Türk aydınları sosyalizmi çare olarak görmüş ve davet etmiştir. (Okay, 2015: 151)
O dönemin siyasi ve sosyal manzarasını göz önüne getiren bu birkaç mısra/cümle bile zannederim durumun vahametini anlatmaya kâfidir. Ancak şu hususları hatırdan çıkarmamak gerekir ki, Sovyetler Birliği’nde komünizm vaad edildiği gibi dahi uygulanmamıştır. Hakça paylaşım, hakça yönetim, halkın huzuru, halkın refahı vaad edilmişken; Çarlığı yıktırıp Bolşevikleri iktidara getiren büyük güçlerin yönlendirmesiyle ülke genelinde özellikle Türk ellerinde sözün gerçek anlamıyla yağma, talan, gasp, ölüm, korku hâkim kılındı. Halk kan ve gözyaşına boğuldu. Yazarların, şairlerin, ilim adamlarının, düşünen beyinlerin, uzağı görenlerin, aydınların ya kendileri ortadan kaldırıldı ya da en yakınları öldürülerek gözdağı verildi. Haktan, hukuktan, adaletten eser kalmadı. Aile fertleri birbirine hafiye yapıldı. Ülkenin bütün kurum ve kuruluşlarına zulüm ve korku hâkim kılındı. Dayanacağı, güveneceği yeri olmayan insanların komünist elbisesi giymemesi veya ateist rozeti takmaması vatanın ve milletin sadece o gününün değil geleceğinin de karartılması olurdu. Bu vaziyette Vurgun ve arkadaşları, kefenlerini başlarına dolayarak komünizm ateşinden gömlek giyerek yana yana halkın yüreğine su serpip gönül tercümanı olmuşlardır.
Vurgun'un bedii eserlerinde açıkça görülmektedir ki komünizm ideolojisi Vurgun’un üzerinde iğreti bir elbiseden başka bir şey olamamıştır. Onun bedenine, zihnine, hele gönlüne nüfuz edememiştir. O yaşadığı toplumun millî ve manevi atmosferinde yaşayıp yarattığı için ateist görünse de halkın din ve ahlâk değerlerine saygıda kusur etmemiştir. Zamanın acımasız, şedid ruhu ona komünizm elbisesini zoraki giydirmiştir. Samet Vurgun özde değil sözde ateist olmuştur.
Yaşar Qarayəv de bu hususta şöylə der: “Kommunizmin ideoloqiasının məthi altında öz ənənəvi -millî fəlsəfi kredosunu Vurgun alt qatda həmişe qoruyub saxlayırdı.”(Qarayəv, 2005: I/12)
Bir makalesinde “Her insan, hər şeydən əvvəl, özünə məxsus tarixi olan, özünə məxsus tradisiyalar46 və milli xüsusiyyətlərə sahib olan konkret47 bir xalqın övladıdır.” (Vurğun, 2002: V/172) diyen Vurgun, bir makalesinde de “Öz yaradıcılığımı ölənə qədər Füzulinin, Vaqif’in üzerinde aparacağam.” diyerek ilkesinin ve zihniyetinin Fuzûlî’nin, Vakıf’ın yolu ve zihniyeti olduğunu bildirmekten çekinmemiştir.
Səməd Vurgun bir kimsenin kâmil bir insan olabilmesi için mutlaka ilim, edep ve irfan sahibi olması gerektiğine inanır. 1924 yılında yazdığı “Cavanlara Xitab” şiirinin (Vurğun, 2005: I/100) ilk dörtlüğünde bu arzusunu dile getirir ve bunun aynı zamanda beşerin zaruri talepleri olduğunu da hatırlatır.
Mǝnim düşkün könlüm sizdǝn elǝyir
Bu fǝrz olan tǝmǝnnanı, cavanlar.
Unutmayın bǝşǝr sizdǝn dilǝyir,
Elm, ǝdǝb, hǝm irfanı, cavanlar. (Vurğun, 2005: I/17)
Gerçekten kâmil bir insanda olması gereken
Həmsayə: Komşu.
Əybini qandı: Ayıbını anladı, hatasını gördü.
Dursun: Kalksın.
Olar çünki bəşərdir: Onlar çünkü insandır.
Danıb: İnkâr edip.
Babı / Babî: Önceki yüzyılda İran’da gelişen ve bazı dinî çevreler tarafından sevilmeyen bir dini hareketin mensubu.
Tradisiyalar: Gelenekler.
Konkret: Mevcut, tam, dakik, kesin.
