olmayan bir torpaqda nǝ iqtisadi, nǝ ictimai, nǝ dǝ siyasi bir azadlıq ola bilǝr!” (Vurğun, 2005: V/214 vd.)
Bu felaketli günlerde Samet Vurgun’a Tebriz Şairler Meclisi Başkanı Mir Mehdi E’timad Natiqî’den bir mekup gelir. Samet Vurgun, cevabını kimsenin zarar görmemesi için Tebriz’in Şairler Meclisine gönderir. Ancak meclis başkanının ve dostlarının adlarını manzum mektubun mısralarına serpiştirir.
Əzizlǝrdǝn gǝlǝn mǝktub dil açdı mehrü-ülfǝtlǝ
Onun hǝr sǝtrinǝ mǝn dǝ baş ǝydim hüsnü-hörmǝtlǝ.
Nǝlǝr gǝldi, nǝlǝr keçdi mǝnim sevdalı qǝlbimdǝn,
Bir ah çǝkdim, ahım yandı sinǝmdǝ daği-hǝsrǝtlǝ…
Uçub sǝyyar xǝyalımla dolaşdım xaki-Tǝbrizi.
Hǝr üzdǝ bir boran gördüm, döyür eflakı hiddǝtlǝ.
Nǝdir şahin baxışlarda qopan tufan, çaxan şimşǝk?
Alovlar, odlar övladı barışmaz yerdǝ zülmǝtlǝ…
Var olsun mǝslǝk20 eşqilǝ qılınca qurşanan ǝrlǝr,
Vǝtǝn dünyası fǝxr eylǝr bu gün bir şanlı millǝtlǝ
Bir anlıq ömrǝ dǝymǝzmiş yüz illik nalǝnin ömrü,
Hünǝrdir varlığa zinǝt… günǝş parlar cǝsarǝtlǝ.
Görün nazǝndǝ bir mǝclis öz eşqim, “E’timadımla”21,
Mǝnim dǝ, “Biriya”22, qǝlbim dil açdı bir mǝhǝbbǝtlǝ.
Əzǝldǝn loğman olmuşdur sual et: “Azǝrin oğlu”23
Günǝş Zǝrdüşt diyarından ucalmış ǝrşǝ “Fitrǝtlǝ”24
Düşǝr bir gün yolum şǝksiz, düşǝr Tǝbrizǝ qardaşlar,
Salamlar Vurğunun qǝlbi sizi min sazla, söhbǝtlǝ. (1946) (Vurğun, 1986: 1/50: 2005: II/155)
3.4. Özgürlük
Vüqarına and içdiyim bu azadlıq bayrağı, Sǝnin ölmǝz adını da aparacaq sabaha…
Uğur olsun! Uğur olsun azadlığın karvanına! Min eşq olsun! Min eşq olsun şǝhidlǝrin al qanına. Uğur olsun, bu qurtuluş ordusunun sǝfǝrinǝ, Hǝr bugünkü çağrışına, hǝr sabahkı zǝfǝrinǝ…
Vuruş öz haqqın uğrunda, hünər bir ehtiyac olsun, Köçüb getsən də dünyadan adın başlarda tac olsun!
Samet Vurgun, Azerbaycan, Kafkasya, İran, Turan tarihinin halk nezdinde efsaneye, destana çevrilmiş ibretamiz hadiselerini poemalarına mevzu etmiştir. Bunlardan biri 1935 yılında yazdığı “Aslan Qayası” poemasıdır. Bu poema Azerbaycan tarihinin hülasasıdır.
Çar I. Aleksandr 19. yüzyılın ilk yıllarında Gürcistan’ı Rusya topraklarına kattıktan sonra gözünü Azerbaycan hanlıklarına özellikle Bakü Hanlığı’na diker.
Genel komutanlığa çok sevdiği Gürcü asıllı Knez Pavel Sisianov’u getirir. Sisianov kısa sürede Car-Balaken, Gence, Karabağ ve Şirvan’ı istila edip Bakü üzerine yürür. Şehri karadan ve denizden kuşatır. Bakü Hanı Hüseyin Kulu Han, anahtarı kendi eliyle teslim edeceğini bildirerek Sisyanov’la Bakü Kalesi’nin Goşa Kapı önünde görüşmeyi teklif eder. Sisyanov yanında Gürcü knezi Elizbar Eristov’la gelir. Anahtarı teslim ederken iki el silah sesi duyulur. Ölen knezlerin kafalarını hançerle kesip İran hâkimi Kaçar Türk Şahı’na gönderirler (08.02.1906).
Vurgun, bu tarihi olayı halk beynindeki varyantıyla “Aslan Qayası” poemasında destanlaştırır.
Poemadan birkaç mısra:
Bizim Xəzər sahilində bir qocaman qaya var,
Sinəsində parçalanır ağ köpüklü dalğalar.
Ellər onu əzizləyir, deyir “Aslan Qayası”,
Məhəbbətdən qurulmuşdur torpağının mayası.
…
Bu bir şirin əfsanədir babalardan yadigar,
Bunda əziz bir ölkənin vicdanı var, qəlbi var.
…
Mən həyatın öz oğluyam-həyat üçün hazıram,
Bizim aslan qayasının dastanını yazıram:
Saray qızı Mahnıyar
Tanınmış diyar diyar,
Ağ kəlağay25 başında,
Qız gəlinlik yaşında.
…
Süd kimi ağ bənizi
Onu Xəzər dənizi
Böyütmüşdür qoynunda.
Gözmuncuğu26 boynunda,
Döşündə zərli Quran27,
Qaydadır babalardan-
Gözələ göz dəyməsin
Əsən yellər əyməsin
…
Günlərin birində əsən küləklər
Gətirdi Bakıya acı bir xəbər:
“Bakının hakimi Hüseynqulu xan
Səhər yuxusundan ayılan zaman
Bütün dəvlətini, bütün varını,
Şəhər qalasının öz açarını
Knyaz Sisyanova təslim verməli!
Yoxsa, ordumuzun dağılan eli
Sizin də ölkəni yandıracaqdır,
Yerdə padşahların dediyi haqdır!”
…
Başına and içir Sisyanovun çar;
Yorğun piyadalar, atlı ordular
Daşınır gecələr Qafqaza sarı
Darğın bir ölkənin qara daşları
Çatılmış yaykimi kinlərlə dolu,
Gözləyir yağının gəldiyi yolu.
Sisyanov – o döşü medallı knyaz!
O alçaq, o çəngli-çidalı knyaz…
Çarın sədaqətli, yaxın
Şairler Meclisi: 1941-1946 yıllarında Tebriz’de yayımlanan “Vətən Yolunda” adlı gazetenin maiyetinde kurulan bir meclistir. Şiirde adları geçen Əli Fitrət, Ebül Qasım, Kəmalî, Səid Mehdi, E’timad, Bilal Nəsirî bu meclisin üyeleridir.
Məslək: Ülkü, ideal.
Mir Mehdi İtimad Natikî (Tebriz 1900 -Tahran 1981), 21 Mart 1945’te kurulan Tebriz merkezli Azerbaycan Muhtar Hükûmeti, 12 Aralık 1946’da Avrupa, Rus ve Şah kuvvetleri tarafından yıkıldıktan sonra tutuklanarak hapsedilmiş ve iki yıl ağır mahkûmiyet çekmiştir. Rıza Şah zulmüne rağmen, kitaplarını Azerbaycan Türkçesiyle yayımlamış, bunun için de kitapları hem çok okunmuş hem de çok baskı yapmıştır. Uzun bir süre şairler meclisinin başkanlığını yapmıştır.
Mehemmed Biriya (Tebriz 1914- Tahran 1989): Mir Cafer Pişeveri’nin 1945’te Tebriz’de kurduğu “Azerbaycan Muhtar Hükûmeti”nde kültür bakanı olmuştur. İran Azerbaycanı’nda okullarda ilk defa Türkçe eğitim öğretimi uygulamalı olarak başlatmıştır. Bu sebepten “Settar Han” madalyası verilmiştir. 12 Aralık 1946’da, Azerbaycan Muhtar Hükûmeti yıkıldığında Bakü’ye sığınmıştır. Moskova’nın emri ile 1947 yılında Bakü’de hapsedilmiştir. 1956 yılında hapisten çıkan Biriya, 1957 yılında tekrar hapsedilir. On yıl daha hapiste yatmıştır. Tebriz’e dönmek istediği için iki yıl daha hapsedilmiştir. Daha sonra Tambov şehrinin Yaroslav köyünde mecburî ikamete tabi tutulur. Tambov’dan firar eder ve kaçak olarak yoksullluk ve derbederlik içinde Bakü’de, Şuşa’da, Şamhor’da yaşar. Nihayet 29 Eylül 1980 günü yorgun, düşkün ve bitkin hâlde Tebriz’e döner. Beş yıl sonra bu defa da Tahran yönetimi onu hapseder. Ömrünün son günlerinde hapisten çıkarılır. Hapisten çıktıktan kısa bir süre sonra 1989 yılında vefat eder.
Balaş Azəroğlu: (Bakü 1921 – Bakü 2011) Aslen Güney Azerbaycan’ın Erdebil şehrindendir. Tebriz’de Millî Hükûmet tarafından Azerbaycan Devlet Radyo Komitesi’nin ve Şairler Cemiyeti’nin idare heyetinin üyesi seçilmiştir. İran’da çağdaş Türk edebiyatının gelişmesinde büyük hizmeti olmuştur. 1948 yılında yeniden faaliyete geçen Güney Azerbaycan Yazarlar Cemiyeti’nin başkanlığına getirilmiştir. Onun şiirlerinde, bütün Azerbaycan Türkü’nün bağımsızlık mücadelesi, gelecekten beklentileri her yönüyle ve çok renkli tasvirlerle işlenmiştir.
Ali Fıtrat (Tebriz 1890 – Tahran 1948) : Ünlü bir gazeteci olan Ali Fıtrat 1945 yılında Tebriz’de “Veten Yolunda” gazetesinin bünyesinde kurulan “Şairler Meclisi”nin kurucularından olmuştur. 1945’te İran Azerbaycan’ında yürütülen hürriyet ve bağımsızlık hareketlerine katıldığı için Tahran hükûmeti tarafından takibe alınmış, “Azerbaycan Muhtar Hükûmeti” yıkıldıktan sonra da Tahran hükûmeti tarafından zindana atılmıştır. 1948’de serbest bırakılan Fıtrat kısa süre sonra ölmüştür.
Kəlağayı: İpek başörtü.
Göymuncuğu: Nazar boncuğu.
Göğsünde altın kılıflı Kur’an.
