demək də gülünç olar.” (Vurğun, 2005: V/146)
Ona göre, idealist bir vatan evladı, kendi halkına ne kadar iyi hizmet ederse aynı zamanda bütün insanlığa da hizmet etmiş olur. Bununla da milletinin dünya tarihinde daha büyük şöhret kazanmasını daha büyük hürmet görmesini sağlar. Vurgun bu hususta şöye der:
“Əsrimizin gənc insanı bütün dünyanı, bütün bəşəriyyəti dərk etmək üçün yaşadığı torpağı, mənsub olduğu xalqı dərk etməli, yalnız bu yolda da insanlıq dərəcəsinə yüksəlməli, bütün xalqların mənəvi həyatının inkişafında iştirak etməlidir.” (Vurğun, 2005: V/147)
Vurgun, başka bir makalesinde ünlü Rus yazarı Belinski’nin “Mən rus xalqını qəlbdən sevirəm və bu xalq kütləsi içərisində ən kiçik bir qum zərrəsi olmağı özüm üçün namus və şərəf hesab edirəm.” sözünü kendi düşüncesine dayanak yapar. Onun da kendisi gibi düşündüğünü söyler ve şu cümleyi ekler: “Hər xalq öz varlığı ilə bəşər həyatının müəyyən bir cəhətini ifadə edir.” (Vurğun, 2005: V/209)
Vurgun, devrin bütün acımasızlıklarına rağmen Hakanî, Nizamî gibi 12. yüzyıl ediplerinin sözlerine esaslanarak milletini ve milliyetini savunmaktan çekinmemiştir. Bakü Harbî ve Siyasî Akademi’de yaptığı bir konuşmada söylediği şu sözler onun millet sevgisini yansıtmaktadır:
“XII-ci əsrin böyük şairlərindən biri olan Xaqani milli zülmün bütün acılıqlarına dözərək belə yazırdı: Türk olmağıma görə məni kim məzəmmət edirsə, Türk dilində deyilən eyni sözlərlə də Allah cəza verəcəktir. Böyük Nizami isə: Mənim Türk olmağım kimə xoş gəlmirsə, yəqin ki, o, Türkərin dovğasının dadını bilmir.” (Vurğun, 2005: V/43).
Şair, 1942 yılında savaşın şiddetli zamanında Moskova’da bulunurken Alman cephesinde büyük kahramanlık gösteren ve bunun için büyük ödüle “Ali Mükafat”a layık görülerek Moskova’ya beş gün istirahata gönderilen İdris Veliyev, Vurgun’u ikametinde ziyaret eder. Vurgun, ona “Siz de böyük bir xalqın oğullarısınız. Azərbaycan torpağı hər vaxt igidler yuvası olmuşdur. İndi vətənimizin namusu, bayrağı sizin əllərinizə tapşırılmışdır.” der. Bu cümleler onun halkına olan hürmetinin yüksek seviyesini göstermektedir.
Tahran “Şah Yönetimi”nin İran’ın aslî unsuru olan Türklere hor bakmalarına, onların kültürel değerlerini örselemelerine karşı celallenerek ağır sözlerle ağızlarının payını verir:
Söyle, sənmi xor baxırsan mənim şeir dilimə?
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Sənmi “türkəxər” deyirsən ulusuma, elimə?
Dahilərə süd vermişdir Azərbaycan gözəli…
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Bir varaqla tarixləri, utan mənim qarşımda,
Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?
Koroğlunun, Səttarxanın çələngi var başımda.
Nəsillərim qoymayacaq daş üstündə daşını;
Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?
Səməd Vurgun’un birkaç vecizesiyle bu bölümü sonlandıralım:
“Vətənin məhəbbəti ile alovlanmayan, onun tarixini bilməyən alim və ya tarixçi, yazıcı və ya rəssam öz xalqına layiq heç bir şey yaradabilməz.” (Vurğun, 2005: V/53)
“Azərbaycan xalqı əsrlər boyu mübarizəsi ile nəinki öz tarixinə, hətta mütərəqqi bəşəriyyətin tarixinə qızıl səhifələr yazmışdır. Azərbaycanın tarxini bilmədən Şərqin, hətta Qərbin bir sıra ölkələrinin tarixi haqqında tam təsəvvür əldə etmek olmaz.” (Vurğun, 2005: V/54vd.)
“Biz bəzən böyük bir həqiqəti unuduruk ki, yaşamağa haqqı olan bir xalqın həyat qüdrəti, mübarizə qabiliyəti, onun gələcək taleyi, hər şeydən əvvəl, bu xalqın qoynunda bəslədiyi gənçliklə ölçülməlidir! Biz möhtərəm qocalarımızın simasında yaradılmış tariximizi sevib alqışlamalı, lakin gəncliyimizin simasında yeni tariximizi yaratmalıyıq!
“Gənclik vətən torpağının səhəridir. Onun surətində günəşin qüdrəti, baharın həyat ətri vardır.” (Vurğun, 2005: V/83)
“Azərbaycan xalqının şərəfli kecmişi vardır və o , ən qədim, ən mədəni xalqlar sırasına daxildir. Azərbaycan xalqının mədəniyyəti tarixin ayrı – ayrı mərhələlərinde bütün Şərqdə ən qabaqcıl ve mütərəqqi mədəniyyət olmuşdur.” (Vurğun, 2005: V/52)
3.2. Dil ve Edebiyat
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən, Məktəbin adına dedik “uşkola”. Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
Samed Vurgun, bir milletin millî kimliğinin esasını teşkil eden ve halkı birbirine bağlayan, onu tanıtan, onun bütün değerlerini muhafaza edip hazinesinde saklayan hatta kültür değerleri içerisinde millî damgası en belirgin olan unsurun dil olduğunun bilincinde olmuştur. O, hem Türk dilini en iyi şekilde kullanmış ve edebî eserler vermiş hem de onun varlığını koruyup bekası için mücadele edenleri takdirle yâd edip eserlerini gün ışığına çıkarmıştır.
O, 1935 yılında yayımladığı “Aslan Gayası” (Vurğun, 2005: III/110 vd.) poemasında Çarlık Dönemi’nde Türk dili hususunda yapılan ihmali, ilgisizliği hatta hıyaneti dile getirip bu “kanlı” ve “korkunç” dönemin hatırlanması ve ibret alınması gerektiğini belirtmiştir.
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən,
Məktəbin adına dedik “uşkola”.
Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən
Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
Yüz il Füzuliyə həsrət qalaraq
Doğma anamıza söylədik “mama”.
Yüz illik yuxuya birdən dalaraq
Yatdıq gözümüzdən yaş dama-dama. (1935)
Vurgun, Türk dilinin ve Türk varlığının bertaraf edilmek istendiği “Kızıl Kırgın” tufanının kasıp kavurduğu 1936 yılında yayımladığı “Azad İlham” adlı şiirinde üç dilde divan tasnif eden Nesimî’nin ıstırabıyla Nesimî’yi anlatır:
Bu miskin aşiqə baxın da bir az,
Diri soyulsa da dözər2, ağrımaz.
Sən ey ülkərimiz, sönməz sənətkar!,
Əsrlər boyunu gördü gözlərin;
Tarixlər boyunca qaldı yadigar
Ölməz fikirlərin, ölməz sözlərin!..
Dözer: Tahammül eder.
