Kalamushlarga ta’sir etganda jonivorning tana harorati tushib ketaveradi va u halok bo‘ladi. Gemotakrit 45–70 foizga ko‘payadi, qonda mochivina ikki barobar ko‘payadi va aspartatamino transferaza va laktotdegidrogenazalar aktivligi anchagina oshadi.
Zahar tarkibidagi asosiy ta’sir etadigan oqsil leptinotarzin molekula og‘irligi 55 mingga teng. Qo‘ng‘izning boshqa bir turi gemolimfasida esa leptinotoksin degan oqsil bo‘lib u gemolimfaning tabiiy komponenti hisoblanadi. Proteolitik fermentlar ta’siriga anchagina chidamli, biroq qo‘ng‘iz tanasi gomogenatini inkubatsiya qilganda u to‘la-to‘kis inaktivatsiyaga uchraydi. Umurtqali hayvonlar uchun qo‘ng‘iz gemolimfasi og‘iz orqali yuborganda unchalik zaharli emas, LD50 – 1000 mg/kg.
Og‘iz apparati zaharli hasharotlar. Mazkur guruhga taalluqli zaharli hasharotlarda chaqadigan nishi bo‘lmaydi. Juftqanotlilar orasida zaharli vakillari – so‘na, chivin, qandala (Hemiptera) turkumlari mavjud. Qon so‘ruvchi mayda chivinlar (Simuliidae oilasi) tishlashi ancha jiddiy og‘riq bilan boshlanadi, chunki tishlagan joyiga antikogulyant bilan birga og‘riq chaqiradigan toksik moddalar ham kiradi.
Chivinni tishlagan joyida shish, achituvchi qichitma paydo bo‘ladi. Chivin ko‘p marta chaqqanida organizmni umumiy zaharlanishi kuzatiladi. Shuningdek, Reduviidae oilasiga tegishli qandalalarning so‘lagi ham yaxshigina zaharli xususiyatga ega. O‘zining so‘lagi bilan umurtqasizlarni shol qilib qo‘yadi, ba’zi bir turlari sutemizuvchilar uchun ham xavfli zahar ishlab chiqaradi. Nepidae oilasiga mansub suv chayoni (Nepa cinerea) va Notonectidae (Notonecta glauca) kabilar kuchli og‘riq chaqiradigan ukol qiladi. Uzoq Sharq suvlarida yirik qandalalar yashaydi (Belostomatidae oilasi). Belostomatid qandalalari baliq bolalari, itbaliqlar va ba’zan mayda baliqlar bilan ham oziqlanadi. Ularning so‘lagi nafaqat o‘ljani shol qilib qo‘yish xususiyatiga ega, balki g‘animini ichki a’zolarini ham tez orada suyuq holga keltiradi.
III BOB. ZAHARLI BALIQLAR (PISCES)
3.1. AKTIV ZAHARLI BALIQLAR
Baliqlarning zaharliligi turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi, ba’zilarining zahar ishlab chiqazadigan a’zolari bo‘lsa, boshqalarini faqatgina tashqariga chiqazadigan suyuqliklari zaharli bo‘ladi. Ba’zi birlarida ko‘p miqdorda teri usti zaharli bezlari bo‘ladi, suzgich qanotlaridagi ninalarini dushmanga sanchganda zahar oqib tushadi.
Hozirgi vaqtda baliqlar ikkita sinfga ajratiladi: tog‘ayli baliqlar (Chondrichthyes) 630 ga yaqin turni o‘z ichiga oladi va suyakli baliqlar (Osteichthyes) 20 mingdan ziyodroq turlarni birlashtiradi. Ham tog‘ayli ham suyakli baliqlar orasida odam uchun u yoki bu darajada xavflilari mavjud. Tog‘aylilar orasida dumi bilan nashtar uradigan skatlar va ba’zi akulalar zaharli hisoblanadi. Zaharli suyakli baliqlar orasida dengiz olabug‘asi (Sebastes) yevropa zvezdachyoti (Uranoscopus scaber) katta ajdarcha (Trachinus draco), oddiy marinka (Schizothorax intermedius) va boshqalar mavjud.
XIX asrda yashab o‘tgan sayohatchi dengizchi Kuk Tinch okeaniing janubiy qismidagi orol yaqinidan bir baliqni tutadi va uni pishirishga buyuradi, bu baliqdan ko‘proq iste’mol qilgan bir harbiy ertasiga halok bo‘ladi, ozgina tanovul qilganlar hushidan ketgan. Bu baliq organizmida juda o‘tkir zaharli modda bor ekan. Kuk tomonidan aniqlangan baliqning 40 ga yaqin turlari fanga ma’lum. Har xil xalqlar tomonidan mazkur baliqqa turlicha nom berilgan. Ingilizlar bolon baliq deb atashadi, Gavay orollarida maki-maki, Yaponiyada fugu, Indoneziyada blazer, Ispaniyada boteti deb atashadi. Mazkur baliqlarning barcha oila vakillari yilning deyarli hamma fasllarida zaharli bo‘lib, zaharning miqdori mavsumga qarab o‘zgarib turadi.
1957-yiliYyaponiyada fugu balig‘idan 176 kishi zaharlanib, shundan 90 tasi halok bo‘lgan. Ko‘pincha baliqni tanovul qilgan odamni zaharlanishi qaynoq saks (Yaponiyada guruchdan tayyorlanadigan araq) ichganligiga bog‘liq ekan, araq ichgandan keyin baliqni orqa to‘shi bilan uning zaharli ikrasini farq qilish juda qiyin bo‘larkan.
Xuddi ana shunday zaharli modda Kaliforniya tritoni tuxumi murtagida mavjudligi aniqlandi. 1964-yili undan ajratib olingan zaharga tarixotoksin deb nom berildi. Keyingi tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, mazkur zahar mutlaq ravishda tetradotoksinga o‘xshash ekan va keyinchalik bu ikkala zahar faqatgina mana shu nom bilan ataladigan bo‘ldi. Mazkur toksin ilmiy maqsadlarda qo‘llaniladi. Uning asab signallarini bo‘g‘ib qo‘yish xususiyati asab tizimi ish prinsiplarini o‘rganishga yordam beradi. Olimlarning taxmin qilishlaricha, mazkur zahar og‘riqsizlantiruvchi yangi moddalar yaratishda nusxa bo‘lib xizmat qiladi.
Avstraliya va Yangi Zelandiya qirg‘oqlaridagi suvda yashovchi baliqlar juda xaflidir. Ularning tanasi ninalar bilan qoplangan, dengiz tubida yotgan baliqni oddiy bir tosh deb qabul qilish mumkin. Bunday baliqning zahridan chidab bo‘lmaydigan darajada og‘riq paydo bo‘ladi, u oqibat natijada asab kasalligini keltirib chiqaradi.
Amerika olimlari Deyli va Uitson mazkur zaharning ta’sir etish mexanizmini kashf etdilar – aniqlanishicha, batroxotoksin organizmda ion olmashish jarayonini izdan chiqaradi, natijada asab tizimining vazifasi buziladi. Zahar ta’siri ostida asab hujayralari membranasining natriy ionini o‘tkazish darajasi kuchayadi, natijada asab impulisini o‘tish jarayoni bo‘g‘ib qo‘yiladi, bu esa yurak urishini to‘xtatib qo‘yadi.
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «Литрес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
