holatlari uchrab turadi. Odatda bunday hodisalar issiq mamlakatlarda yashaydigan bolalar orasida qayd etilgan. Chayon odamni chaqqanda odatda o‘sha joyda qattiq og‘riq va shish paydo bo‘ladi, kishini uyqu bosadi, sovuq qotadi, ba’zan harorat ko‘tariladi. Odatda 1-2 kundan keyin alomatlar o‘tib ketadi.
Chayonning o‘zini-o‘zi o‘ldirishi haqida uncha to‘g‘ri bo‘lmagan fikrlar ham uchrab turadi. Odatda bunday hodisani asoslab berish uchun quyidagicha tajriba o‘tkazildi. Yonib turgan ko‘mir cho‘g‘ini aylana qilib terib chiqiladi va uning o‘rtasiga chayon qo‘yib yuboriladi. Otash halqasidan chiqib ketishga bir necha bor muvaffaqiyatsiz urinishdan so‘ng u halok bo‘ladi. U o‘ziga nish urgani yo‘q. Chayonning zaharli nishi uning ustidagi kosachasini teshib o‘ta olmaydi. Bundan tashqari boshqa zaharli hayvonlar singari chayonlarda ham o‘z zahariga qarshi immunitet borligi aniqlangan. Aslida otash halqasiga tushgan chayon olov alangasidan halok bo‘ladi.
Chayonlar asosan tunda faol hayot kechiradi, kunduz kunlari qorong‘i joyda bekinib yotadi. Urg‘ochi chayon tirik bola tug‘adi va bolani erkak chayon ikki hafta davomida yelkasida olib yuradi, lekin ularni oziqlantirmaydi, keyin bolalari mustaqil hayot kechirishga o‘tadi. Chayonlarning yirik turlarining uzunligi 17 sm ga yetadi, ular asosan tropiklarda tarqalgan. Chayonlar hamisha hujumga tayyor holda dumlarini gajak qilib yuradi. Chayon o‘z g‘animini panjalari bilan qisib olib, nashtar uradi. Uning zahari tarkibiga ko‘ra kobra zahariga o‘xshash bo‘lib, asabga ta’sir etadigan komponentlari bor. Chayonlar kechqurunlari chiroq yoki gulxan yorug‘iga kelgan hasharotlarni tutib olish uchun bu yerga keladi. Bitta chayon hayoti davomida 60 tagacha bola tug‘adi.
Chayon zahrida ilk bor ta’sir etuvchi modda neyrotoksik polipeptidlar bo‘lib, o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ulardan biri tanlab hasharotlarni shol qilib qo‘yadi (insektotoksinlar), boshqalari asosan sut emizuvchilarga ta’sir etadi (sutemizuvchilar toksini).
Chipor chayon (Buthus eupeus) zaharidan ajratib olingan qisqa zanjirli polipeptid insektotoksin 33-36 aminokislota qoldig‘idan tashkil topgan, molekula og‘irligi M-4000. To‘rtta molekula ichi disulfid bog‘lar bilan barqarorlashgan. Sutemizuvchilar uchun mo‘ljallangan neyrotoksin 65-67 aminokislota qoldiqlaridan iborat, ularning M-7000, to‘rtta disulfid bog‘lardan iborat.
Suvaraklar (Nauphoeta cinerea) uchun I 1 insektotoksinni shol qilish kuchi 3 mkg dayoq namoyon bo‘ladi, bu esa toza zaharga qaraganda 10-30 karra faolroqdir. Chipor chayonning toza zahari (LD50) sichqonlar uchun 3 mg/kg, zahardan ajratib olingan neyrotoksinlar ancha faolroq, uning kuchi M 9 va M 10, toksinlar uchun 0,7 mg/kg, M 14 toksini uchun 0,9 mg/kg. Qora chayonning 0s-3 zahari yanada faolroq, uning kuchi (LD50) sichqonlar uchun 1 mg/kg, o‘ta aktiv neyrotoksinning kuchi 0,239 mg/kg.
O‘rta Osiyoda, jumladan, O‘zbekistonda ham sariq va qora rangli turlari uchraydi. Qora ranglisi Orol dengizi atrofida va Ustyurt cho‘llarida yashaydi.
Chipor chayonning (Buthus eupeus) zaharidan ajratib olingan ba’zi bir toksinlarning birlamchi strukturasi quyida keltiriladi:
M-C-M-R-S-F-T-T-R-P-D-M-A-Q-Q-C-R-A-C-C-K-G-RG-K-C-F-G-P-Q-C-L-C-G-Y-D insektotoksin I 1;
M-S-M-P-C-F-T-T-D-P-N-M-A-K-K-C-R-D-C-C-G-G-NG-K-C-F-G-P-Q-C-L-C-N-R-NH2 insektotoksin I 5;
V-R-D-G-Y-1-A-D-D-K-D-C-A-Y-F-C-G-R-N-A-Y-C-DE-E-C-K-K-G-A-E-S-G-K-C-W-Y-A-G-Q-Y-G-N-A-C-W-CY-K-L-P-D-W-V-P-I-K-Q-K-V-S-G-K-C-N neyrotoksin M 10;
A-R-D-A-Y-I-A-K-P-H-N-C-V-Y-E-C-Y-N-P-K-G-S-Y-CN-D-L-C-T-E-N-G-A-E-S-G-Y-C-Q-I-L-G-K-Y-G-N-A-C-WC-I-Q-L-P-D-N-V-P-I-R-I-P-G-K-C neyrotoksin M 9;
A-R-D-A-Y-I-A-D-D-R-N-C-V-Y-T-C-A-L-N-P-Y-C-D-ST-C-K-K-N-G-A-D-G-S-Y-C-Q-W-L-G-R-F-G-N-A-C-W-CK-N-L-P-D-D-V-P-I-R-K-I-P-G-E-E-C-R neyrotoksin M 14.
Qora chayonning (Buteolus melanupus) zahari yanada kuchliroq bo‘lib, sichqonlar uchun uning LD50 1 mg/kg, yanada aktivroq neyrotoksinning kuchi esa 0,239 mg/kg, birlamchi strukturasi quyidagicha: G-V-R-D-G-Y-I-A-Q-P-H-N-C-VY-H-C-F-P-G-S-G-G-C-D-IL-C-K-E-N-G-A-T-Q-G-S-S-C-F-I-L-G-R-G-T-A-C-W-C-KD-L-P-D-R-V-G-V-I-V-D-G-E-K-C-H.
2.3. O‘RGIMCHAKLAR (ARANEI) TURKUMI
O‘rgimchaklar turkumiga 30 mingdan ziyodroq turlar kiradi, ularning ko‘pchiligida zaharli apparati mavjud. O‘rgimchaklar hayotida uning zahari katta ahamiyatga ega, chunki u jonivorni oziqlanishi va bolalarini himoyalashni ta’minlaydi. Odam uchun asosan qoraqurt va tarantul xavfli hisoblanadi. Eresus niger degan yirik qorayurt ning chaqishi ham yaxshigina og‘riq chaqiradi. So‘ngi yillarda jadallik bilan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida o‘rgimchaklarning ba’zi turlarining zahar kimyosi va uning ta’sir mexanizmi haqida ma’lumotlar chop etildi.
O‘rgimchaklarning oldingi bir juft oyog‘i – xeliserlari himoyalanish va o‘ljani ushlashga xizmat qiladi. Xeliserlar o‘rgimchak og‘zining oldida bosh ko‘krak qismining qorin tomonida qisqa ikkita bo‘g‘inli kuchli qo‘shimchadan tashkil topgan bo‘lib, har xil kenja turkum vakillarida turlicha joylashgan.
Yer yuzidagi barcha o‘rgimchak turlaridan 700 tasi O‘zbekistonda uchraydi. Ana shu o‘rgimchaklardan 15 ta turi zaharli hisoblanadi. Yaqinda zaharli o‘rgimchaklarning yangi turi – Dal qoraqurti topildi. Hozircha uning areali Qarshi cho‘li bilan chegaralangan, xolos. Barcha o‘rgimchaklar uchun eng xarakterli xususiyat ularning nozik va nafis tola – ip ishlab chiqarishidir. Suvda yashaydigan o‘rgimchaklar bunday iplarni uy qurish uchun, boshqalari urg‘ochilarini o‘ziga jalb qilish uchun ishlatadi, ya’ni maxsus nikoh to‘rini to‘qiydi va tayyor uyga urg‘ochisi kirib keladi. Ko‘pchilik o‘rgimchaklar nozik tola iplarini asosan ov qilish maqsadida ishlatadi. To‘rga ilingan o‘ljani sezishi bilan o‘rgimchak tezda unga yetib keladi-yu, yelimsimon suyuqlik sepadi. Bu suyuqlik havoda tez qotadi, demak o‘lja harakatdan to‘xtaydi va o‘rgimchak uni domiga tortadi. Nima, uchun o‘rgimchaklar o‘z to‘riga ilinmaydi? Agarda yopishqoq to‘r pashsha uchun qopqon bo‘lsa, nima uchun unga o‘rgimchakning o‘zi ilinmaydi? O‘rgimchak ham pashsha singari osongina to‘rga ilinishi mumkin ekan. Buning sababi o‘rgimchak o‘z uyida, u o‘zi to‘qigan to‘rini besh barmoqday biladi. To‘rni to‘qish jarayonida o‘rgimchak bir necha xavfsiz tolalar tayyorlaydi, ya’ni ular yopishqoq bo‘lmaydi, bunday tolalar asosan to‘rga mustahkamlik beradi. Shunday qilib o‘rgimchak o‘z uyining (to‘rining) tizimini yaxshi biladi va to‘rni qaysi bir joyidan yurish kerakligini ham yaxshi bilgani holda tez va chaqqon harakat qiladi.
Ma’lumki, o‘rgimchaklarning oyoqlarida muskullari bo‘lmaydi. Biroq ular nafaqat tez yuguradi, balki sakrashga ham moslashgandir. Ma’lum bo‘lishicha, o‘rgimchak oyoqlari gidravlik moslama singari harakat qiladi, bunda jonivorning limfasi (qoni) suyuqlik sifatida xizmat qiladi.
O‘rgimchak, chayon va qisqichbaqalarning qoni ko‘k rangda bo‘ladi. Odatdagi qonga qizil rangni gemoglabin – qizil pegment va temir elementi beradi, ko‘k qonni rangi esa asosan mis elementi ishtiroki bilan bog‘liq, ya’ni gemosianin tarkibini ana shu mis elementi tashkil etadi. Shuning uchun ham bunday jonivorlarning qoni ko‘k rangda bo‘ladi.
O‘zbekistonda tarqalgan o‘rgimchaklarning eng yirigi boydehqon hisoblanadi, uni tom ma’noda o‘rgimchaklarning podshosi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Kattaligi mushtday keladigan o‘rgimchak o‘to‘lanlar orasida o‘ziga makon yasab, o‘lja poylab yotadi. O‘lja yaqinlashdi deguncha bir sakrab, uni panjalari orasiga oladi, o‘lja qancha urinmasin uning iskanjasidan chiqib keta olmaydi. Bunday yirik o‘rgimchaklar hatto mayda qushlarga ham hujum qiladi.
O‘rgimchaklarning ini dumaloq shaklda bo‘lmagani uchun uning markazidan har tomonga qarab ip tolalari tortiladi. Tayyor bo‘lgan uyga o‘rgimchak yana bir tolani qotiradi-da, uning ikkinchi uchini o‘zining badaniga yopishtiradi. Ana shu tola orqali o‘rgimchak to‘rga o‘lja tushganini sezadi
