tumani, Payshanba shahriNapoleonning xoki Avliyo Yelena orolidan keltirilganda Parijda birdaniga 129 ta shohsupa o‘rnatilganini o‘qib, akademik Tarlening «Napoleon» romani bilan tanishib, fransuzlarga havasim kelgandi.
Bizning e’zozlaydigan bobolarimiz kammi? Yurish haqidagi fikrni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash darkor. Birinchi qadam qo‘yilsa, yangi rejalar tug‘ilaveradi. Ehtimol, o‘sha g‘orlar kelgusida muzeyga aylantirilib, butun jahon ahliga namoyish qilinar.
Ekspeditsiya kengayib, bu yog‘i Hindiston, Kavkaz, Turkiya, bu yog‘i Astraxan, Moskvaga borilar. Bu joylarning geografiyasi, tarixi, etnografiyasini aks ettiruvchi xaritalar tuzilishini, kitoblar yozilishini istayman. Xalqlar tarixi instituti bazasida Amir Temur ilmiy tekshirish instituti tashkil qilinsa ham arziydi. Kelajakda barcha ma’lumotlarni yig‘ib, dunyoga mashhur muzey ochilsa, deb umid qilamiz. Bu ishlarga qo‘l urilsa, O‘rta Osiyo xalqlari, butun dunyo qo‘llab-quvvatlaydi. Hatto, xalqaro bank hisobi ochilsa, dunyoning turli mamlakatlaridan mablag‘lar tushadi. Hozircha bular orzu, naqdi esa mo‘ljallangan yoshlar yurishining muvaffaqiyatini ta’minlashdir.
Go‘yo qo‘ldan keladigan, imkoniyat darajasidagi barcha ishlar qilingandek edi. Bu yog‘i jamoatchilikka bog‘liq. Biroq orada uzoq sukunat davri boshlandi, odamlar mavzuni esdan chiqara boshlashdi. Muharrir Jabbor Razzoqov bilan maslahatlashib, mavzuga qaytishga, navbatdagi maqolani tayyorlashga kirishdim.
IKKINCHI QADAM QO‘YILADIMI?
Agar biz bir qarashda shularsiz tirikchilik o‘tmaydigandek tuyulayotgan, aslida mayda tashvishlardan qutulib, yuqoriroq ko‘tarila olsak, o‘z tariximizni his etishda ozgina turtki bo‘lishi ko‘zda tutilgan mashvarat – jahongir Amir Temur izlari bo‘ylab yoshlar yurishini ta’minlash borasida navbatdagi tadoriklar ado etilsa, maqsadga yaqinlashilgan, balki unga erishish naqd bo‘lardi. Gap nima haqida ketayotgani hurmatli mushtariylarga ma’lum bo‘lsa kerak: reja va maqsad «Yosh leninchi» (hozirgi «Turkiston»)ning shu yil 4-yanvar sonida e’lon qilingan maqolada bayon qilingandi. G‘oya jamoatchilikni beparvo qoldirmadi: tahririyatga ko‘plab xatlar keldi, ishqibozlar tashrif buyurishib, qo‘llab-quvvatlashdi. Ilmiy jamoatchilik, ziyolilar ham o‘zaro suhbatlarda shunday ekspeditsiya o‘tkazilishi ayni muddao ekanini ta’kidlab, bu tadbir uyg‘onayotgan xalq ruhiga madad bo‘lishi, o‘z-o‘zini anglashga xizmat qilishi mumkinligini izhor etdilar.
Hurmatli ustoz, professor Ochil Tog‘ay bu tashabbus haqida maxsus maqola yozib, unda vatanparvar yoshlarga qarata: «Siz qo‘lga kiritgan, aniqlagan material va ma’lumotlar o‘zlaringiz uchungina qiziqarli bo‘lib qolmay, respublika yoshlarining ma’naviy hayotini boyitishga xizmat qilishi, fanga yangi omil baxsh etishi mumkin» deb murojaat etdilar («Oltin daraxt», «Turkiston», 1991-yil, 18-mart).
Bunday xayrixohlik kayfiyati sevimli ro‘znomamizda e’lon qilingan o‘ttizga yaqin mushtariyning dil so‘zida ham bilinib turibdi. («Turkiston», 26-mart). Ularda hatto bu g‘oyani umumrespublika darajasiga ko‘tarish, umummilliy tus berish va xalqaro ahamiyat bag‘ishlash istagi ham bor. Yirik folklorshunos olim, professor Malik Murodov ham shu ishga shaxsan alohida rag‘bat bildirdilar va tadbirning tashkilotchi rahbarlari safida bo‘lishlarini izhor etdilar. Xullas, yaxshi niyat aravasi shu joygacha g‘ildirab kelib, amaliy ishlar bosqichiga navbat yetdi.
Xo‘sh, endi nima qilamiz? Shunda noshud dehqon haqidagi hikoyat esga tushaveradi. Emishki, bir kishi yil bo‘yi mehnat qilib, bug‘doydan mo‘l hosil yetishtiribdi. Xo‘p haydab, maydalabdi. Navbat donni somondan ajratishga kelibdi. Bu borada tajribasi yo‘q ekan. Rosa terga tushibdi-yu, ish chiqara olmabdi. Oxiri qo‘rga olov berib, qochib qolibdi. (Bunisidan xudo saqlasin). Bizda esa mana shunday achchiq kinoyaga ham o‘rin bor: «Xalqimiz o‘tmishi, purviqor bobolarimiz bilan qanchalik faxrlanmaylik, biz ularga loyiq bo‘lmasak, bu xufiyona iftixor mushukning «Biz ham yo‘lbarslar avlodidanmiz» qabilidagi maqtanchoqligiga o‘xshab qoladi».
Balki shu nuqtada bugungi avlod qiyofasi namoyon bo‘lar. Gapning indallosi esa Hisor tog‘lari ichida yashiringan Amir Temur g‘origa uyushtirilishi kerak bo‘lgan sayohat taqdiri hal bo‘lmayapti, ya’ni barcha gaplar aytilib, amaliy ishlarga o‘tishda g‘ildirak bir joyda aylanib qoldi. Buning qator sabablari bor.
Avvalo, yurishga kimlar (aniq ism-sharifli shaxs sifatida) qatnashishini aniqlashda turlicha takliflar bo‘layapti: ba’zilar barqaror bir jamoa, masalan, falon oliygoh geografiya fakulteti talabalari bilan jo‘nab ketaverishi kerak, desa, boshqalar qatnashchilarni barcha viloyatlardan (albatta, xohishiga ko‘ra) taklif etish lozim, deyishmoqda. Albatta, birinchi yo‘l oson va qulay, biroq biz ikkinchi taklif tarafdorimiz. Buni uyushtirish esa ancha mushkul, qolaversa, vaqt ziq qolayapti, biroq ishonch bilan aytish mumkinki, uddalasa bo‘ladi.
Endi eng asosiy muammo ko‘ndalang turibdi: yurishga kim homiylik qiladi? Mana shu savolning yechimi hamma narsani hal qiladi. Shuni afsus bilan ta’kidlaymizki, jamoatchilikning bu fikriga birorta tashkilot yoki ilmiy markaz xayrixohligini izhor etmadi. Biz umid qilgan Fanlar akademiyasi tarix instituti, Xalqlar tarixi muzeyi, respublika yoshlar tashkiloti, Samarqand, Qashqadaryo viloyat, Shahrisabz, Yakkabog‘, Chiroqchi va ekspeditsiya marshruti bo‘yicha boshqa tumanlar yoshlar tashkilotlari bir enlik xat bilan o‘z munosabatlarini bildirmadilar. Shunisi ham borki, bizda bu xildagi ekspeditsiyalarni uyushtirish tajribasi yo‘q, shuning uchunmi, ko‘pchilik unga beparvo va hatto loqayd munosabatda bo‘ldi.
Men mushtariy sifatida Moskva matbuoti vakili – «Komsomolskaya pravda» bir nechta jahon miqyosidagi yurishlarni o‘z otalig‘iga olganini bilaman. Jumladan, Everest cho‘qqisini zabt etish va Shimoliy muz okeanining hali inson qadami yetmagan nuqtasi – Shimol tojiga uyushtirilgan ekspeditsiyalar juda hayajonli va esda qolarli tarzda yoritilgandi. Ro‘znoma o‘zining juda katta imkoniyatidan foydalanib, ishtirokchilarga tanlov uyushtirgan, g‘oliblar bilan tanishtirgan, tayyorgarlikning borishini 1–1,5-yil davomida yoritib borgan edi, radioda reportajlar berilgandi. Ishqibozlar o‘z nigohlarini goh tubsiz muzliklar qo‘yniga, goh dunyo tomining eng baland nuqtasiga qadagandilar, yurish qatnashchisining telpagini shamol uchirib ketgani-yu, harorati ko‘tarilib, isitmalab qolganligigacha bilib turgandilar. Ayniqsa, muz parchasi yorilib, inson taqdiri aysberglar qurshovida qolganda butun SSSR hayajonlangan, tuman tezroq tarqalib, vertolyotlar odamlarni eson-omon qutqarishini iltijo qilgan edilar.
«Yosh leninchi» boshlagan sa’y-harakat bunchalar romantikaga boy, vahimali bo‘lmasa-da, Toshkentdan Toshqo‘rg‘on qishlog‘iga hozirgi oddiy zamonaviy transportda ikki kunda borib kelish mumkin esa-da, tomchida quyosh aks etganidek, ezgulikning katta-kichigi bo‘lmaydi. Qolaversa, bizning shikoyatlar va nolishlarga to‘lib ketgan kunlarimizda oddiy, maqsadli sayohatni uyushtirish Amriqo ochishdan qiyin bo‘layapti. O‘ylab qolasan kishi: bizning avlod biror amaliy ish qilishga qodirmi yoki faqat jag‘iga zo‘r beraveradimi? Qo‘ying, odamlarga quyosh va’da qilmaylik, undan ko‘ra nogoh o‘chgan bir shamchiroqni yoqaylik. Orol, deya to‘kilgan ko‘z yoshlar jamlansa ham jilg‘a bo‘lar, undan nabototning bir parchasi bahra olardi. Quriyotgan dengizga bir angishvona suvcha najot berdikmi?
Amir Temurni talashavermaylik-da, uni oldin taniylik. Hozirgacha malomatlar ostida qolib kelayotgan buyuk inson ruhi oldidagi qasam shuki, uni taniganlarni U asraydi. Istak otiga qamchi urib, tog‘dan toqqa sakrab yurgan o‘smirga boshpana bergan muazzam g‘or ostonasidagi tabarruk supa ustida kutib olingan tong yangi zamon yo‘rig‘idan darak bersa, ajab emas.
Xullas, o‘sha beg‘ubor subh kabi orzu yo‘lida hal qilinishi kerak bo‘lgan homiylik masalasiga kelsak, uni (homiylikni) kun tartibidan olib tashlash ham mumkin. Aslida homiyga yurishni moddiy jihatdan (ya’ni, pul bilan) ta’minlash uchun ehtiyoj sezilmoqda. Biz o‘zaro
