jahonshumul olim bo‘lib yetishgani guvohlik beradi (Ulug‘bek – buyuk olim va qirq yil mamlakatni boshqargan podsho). Samarqandda tasarruf qilingan mamlakatlardagi jami yetuk ziyolilar, hunarmandlar to‘plandi, ularga homiylik va mehribonlik qilindi. Hatto shahar darvozasidagi maxsus didbonlar keluvchilar bilan ishi bo‘lmas, ketuvchilarni sinchiklab tekshirardi, negaki, biror sabab bo‘lib mashhur olim, shoir yoki kosib ketib qolmasligi tayinlangandi.
…Sho‘ro davrida «podsho» (hatto eng kichik rahbar) bilan bahslashishning o‘zi og‘ir ko‘rgulik edi. Keyin esa ilm ahliga past nazar bilan qaralardi. [Leninning Gorkiyga xatlaridan birini eslang: 1919-yil 15-sentyabrda yo‘qsillar dohiysi yo‘qsillar yozuvchisiga murojaat etib, «chirkin ziyolilarning hiqillashlariga e’tibor bermay yozish»ga chaqiradi. (To‘la asarlar to‘plami, 51-tom, 54-bet) A. I. Soljenitsinning ma’lumotiga qaraganda, dohiy xalq maorifi komissari Lunacharskiyning ziyolilarni «xalqning miyasi» iborasiga zid o‘laroq axlat (najas) so‘zlarini ishlatgan].
Ularning mehnati va sha’ni tahqirlanardi (bosh kotib, olaylik, mikrobiologiyaning kelajagini belgilab berardi). Faqat bir xil – ma’qullash va maqtash yo‘rig‘ida fikrlashga majbur qilinardi.
Temur va Temuriylar davrida turmushning barcha sohalarida halollik va poklik tantana qildi. Ayniqsa, insoniy munosabatlar oliy ta komiliga erishdi. Xususan, oila muqaddasligi ta’minlandi. Erkak-ayol munosabatlarida g‘ayriaxloqiy xatti-harakatlar qattiq qoralandi. Birovning nikohidagi ayolga ko‘z olaytirgani uchun o‘z farzandini eng og‘ir jazoga mustahiq qilishdan tortinmasdilar. Sho‘ro davrida bunday qadriyatlar ham oyoq osti qilindi, oila o‘z mazmunini yo‘qota boshladi. Joriy qilingan ba’zi tartiblar amalda buzuqlikni rag‘batlantirdi. Chunonchi, nikohsiz bola ko‘rgan ayolga yolg‘iz ona sifatida imtiyozlar berilar, nafaqa to‘lanardi.
Rad etib bo‘lmas faktlarning guvohlik berishicha, Temur aslida urushlarga qarshi bo‘lgan. Bu haqda «Tuzuk»larda davlat ishlariga xos yumushlarning o‘ndan to‘qqiz ulushini maslahat (tinch yo‘l) bilan hal qilganini, faqat chorasiz qolganda qilich tutganini e’tirof etadi. Uzoq yillik harbiy yurishlariga, asosan, yo tashqi yovning hujumi, yo tayinlangan amaldorlarning g‘ayr harakatlari turtki bergan (albatta, jahonni zabt etish istagining bo‘ysunmas kuchini rad etib bo‘lmaydi). Bu holni To‘xtamish yoki Boyazidning xatti-harakatiga munosabatida ham ko‘rish mumkin. Shuningdek, saroydagi qo‘shin bilan yordam berishni o‘tinib so‘raganlaridan so‘ng yo‘lga chiqqan. Biz esa og‘izda tinchlik tayanchi, eng tinchliksevar yurtda yashadik, biroq qurollanishda shunchalar ilgarilab ketilgan ekanki, ommaviy qirg‘in vositalari yerga sig‘may, ko‘kni ham qoplab olibdi. Endilikda ularni asrash va yo‘qotishga bolalar bog‘chalariga sarflanganidan ko‘p mablag‘ isrof qilinmoqda. Bu xarajatlar bugun to‘yib non yeya olmayotgan, usti kiyimga yolchimayotgan oddiy odamlarning og‘zidan rizqini uzib qolish hisobiga bo‘layapti.
Oddiy fuqaroning haq-huquqini hurmatlash va himoya qilish Temur va Temuriylar zamonida doimiy e’tiborda bo‘lganini quyidagi ikki voqea aniq ko‘rsatib turibdi.
Rivoyatda aytishlaricha, Temur navkarlari bilan Qarshida turardi. Bir kun ertalab Sohibqiron otni sug‘orib ketayotgan ayolga ko‘zi tushadi-da, ajablanadi. Erini toptirib, so‘roq qilganda, uyida navkarlar borligini, ularning oldiga xotinini tashlab qo‘yolmasligini bayon etadi. Gap nimadaligini tushungan Sohibqiron shundan keyin odamlarning uyiga tushmaydigan, ochiq joyda o‘tov tikib yashaydigan bo‘la di. Uning yo‘riqlarida kambag‘alning sigiri yoki echkisini o‘g‘irlagan navkarga o‘lim jazosi berilishi yozib qo‘yilgan…
Hazrat Alisher Navoiyning naql qilishlaricha («Hayrat ul-abror», 27-bob), shoh G‘oziy (Sulton Husayn Mansur Boyqaro) aylanib yurganda bir devona kampir o‘ldirilgan yolg‘iz o‘g‘lining xunini talab qiladi, shariat qozisi oldida shohning adolati va insofini guvoh sifatida keltiradi. O‘z adolati va insofi qadrini o‘limdan yuqori ko‘rgan shoh kampirning qo‘liga qilichini tutqazib, bo‘yniga ip bog‘laydi-da, boshini kundaga qo‘yadi…
«Boburnoma»da ta’kidlanadiki, Sulton Husaynning o‘g‘illaridan biri ehtiyotsizlik tufayli bir dehqonni o‘ldirib qo‘yadi. Xun talab qilib kelishganda, pul, mol emas, o‘g‘lining o‘zini berib yuboradi.
Endi siz oddiy mehnatkashning yengil mashina sotib olishini yoki farzandining oliy o‘quv yurtiga kirishini tasavvur qilib ko‘ring. 10–15 yillab navbatda turib, «to‘rtta g‘ildirak»ka ega bo‘la olmayotganlar, bu haqdagi orzulari sarobga aylanganlar son ming. O‘qishga pul bilan kirish esa oddiy hol bo‘lib qoldiki, aslida, u alkogolizm yoki giyohvandlikka o‘xshagan fojia. Bu illatlar jamiyatni qancha buzsa, pul bilan diplom olgan mutaxassis shuncha ziyon yetkazadi. Bu holat hali hech kimni bezovta qilayotgani yo‘q, aksincha, yangi-yangi qirralar bilan boyimoqda.
Amir Temur ona tuproq sha’nini yuksaklarga ko‘tardi, jahon miqyosiga olib chiqdi. Bu – rad etib bo‘lmaydigan haqiqat. Yana bir haqiqat shuki, taraqqiyot har doim kuchli markazlar atrofida aylanadi. Temur poytaxtini dunyoning ko‘plab mamlakatlari vakillari tavob qildilar, o‘zaro aloqalar o‘rnatdilar. Joriy qilingan rasmiy tartibga asosan u egallagan yurtlar qaramlik ramzi sifatida sovg‘a-salom (boj) yuborishdan bo‘yin tovlamasdilar. Jumladan, Moskva ham uzoq yillar bu xizmatini ado etib turdi. Yillar o‘tib, daryolar teskari oqdi, endi poezdlar O‘zbekistondan Moskvaga qatnaydigan bo‘lib qoldi. Yurtimiz tekin va arzon xom ashyo bazasiga aylandi. Xalqini, millatini sotib, shu hisobda yashab yurganlar-chi?! Albatta, ularga rost gap yoqmaydi, tariximizga yolg‘on chaplashdan uyalmaydilar, jumladan, Temur va Temuriylar davri ni o‘z didlariga (aniqrog‘i, o‘z nafslariga) moslab talqin qiladilar. Dunyo esa rost gap bilan tirik.
Mulohazalarning tabiiy oqimidan bobomizni qoralaydigan biror vaj topa olmayman. Aslida, bunga ma’naviy haqqim bormi? Men – kimman? «Tuxumga baho berish uchun tovuq bo‘lish shart emas» – to‘g‘ri. Biroq barcha hayot hikmati tuxum po‘chog‘iga sig‘avermaydi va barcha hikmatlarni tovuq tug‘maydi. Ba’zan alohida shaxsning, balki jami odamzodning aslo shak keltirmay qabul qiladigan muqaddas qadriyatlari bo‘lishi kerak ekan. Masalan, farzand uchun ota, shogird uchun ustozi komil. Shunga ko‘ra, buyuk Sohibqiron Amir Temurdan nuqson izlab qayerga boramiz? Tayoqning ikki uchi borligi, taraqqiyot bir-biriga zid ikki kuchning kurashi asosiga qurilgani rost bo‘lsa, barcha tabaqa va tushunchalarni o‘zida qamrab oladigan, hammani baravar rozi qiladigan zotning bo‘lishi aqldan tashqari hodisa. Yomonlarni yaxshilar yoqtirmaganidek, adolatli shoh zulm tarafdorlariga yoqmasligi tabiiy. To‘g‘rilikni himoya qilish uchun, albatta, o‘g‘rilikka qarshi kurashish kerak, kurash esa qurbonsiz bo‘lmaydi. Amir Temurning yurishlarida qon to‘kilgani, hatto (siyosatda uchraydigan hodisa) nohaq qurbonlar bo‘lganiga shubha yo‘q.
Manzarani aniqroq tasavvur qilish uchun o‘sha zamon iboralarini ham o‘zicha tushunish kerak. Jumladan, ishonchli ma’lumotlarga qaraganda (masalan, «Boburnoma»da) «kalladan minora yasash» degani qattiq g‘azablanish belgisi sifatida, po‘pisa uchun qatl qilingan to‘rt kishining boshini to‘rt xodaga qadab, minoradek qilib qo‘yish ekan. «Tiriklay yerga ko‘mish hollari» haqida esa manbalarda tayinli gap yo‘q, u g‘irt tuhmat bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Nima bo‘lganda ham u kunlar uchun javobgarlik talab qilish befoyda, haqni ham, nohaqni ham Olloh o‘z ixtiyoriga olgan. Biroq baxt-saodat haqida tinimsiz qo‘shiqlar kuylangan mamlakatda millionlab odamlarning kafansiz ko‘milganiga ham tarix guvoh bo‘ldi-ku!
(Garchi shu tuzum «nash’-u namo»laridan bahramand bo‘lib ulg‘aygan kishining u haqda achchiq ta’nalar aytishi erish tuyulsa-da, noo‘rin to‘kilgan ko‘z yoshlari, iztiroblari, aldovlar, xazon bo‘lgan umr lahzalarining achchiq azobi shuni talab qiladi. Bu tuzumning ko‘rgiligi shu ekanki, esini tanigan har bir fuqaro uni nafratlaydi, negaki, u haqda haqiqatni bilishga qancha intilsangiz, qabihligi shuncha ochilib qolaveradi. «Yolg‘onning umri qisqa», deb shuni aytsalar kerak-da).
TA’BIR
Safar o‘tayotgan kunlar mamlakat hayotida esda qoladigan uch muhim
