— wybryk, swawola, awanturnicza wyprawa.
28
wagusach — wagarach.
29
drałować — uciekać.
30
gwebryjskie świątynie — gwebrowie (z pers. ghebr’: niewierny); nazwa nadawana przez mahometan wyznawcom Zoroastra.
31
arkan (tatarskie: argan) — sznur (używany do ujarzmiania dzikich koni).
32
czarne miasto — przemysłowa część Baku.
33
kiczki — rodzaj gry (podbijanie jednej pałeczki drugą).
34
fortalicja — ogólna nazwa budowli pełniącej funkcje i posiadającej cechy obronne.
35
wierszy Puszkina i innych pornografów — niefortunny ten zwrot wywołał protest M. Arcybaszewa, konserwatywnego pisarza rosyjskiego, który przebywał wówczas na emigracji w Polsce. Odpowiadając mu, Żeromski pisał: „...dla mego bohatera, w tym specjalnie okresie jego życia — Puszkin był autorem przede wszystkim rzeczy kpiarskich i „nieprzyzwoitych”, które Baryka wraz z kolegami w skałach i dziurach przechowywał, nie dla ich piękności poetyckich, lecz dla ich walorów pornograficznych. Jako autora tych właśnie wierszy bohater mój cenił wysoko Puszkina oraz innych bardzo nędznych pornografów, autorów scen czy wierszy. Lecz to nie dla mnie, lecz dla mego bohatera, i to w tym tylko okresie jego życia, Puszkin był „pornografem”. (W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym, „Echo Warszawskie” 1925, nr 52. Jeszcze o swawolnych wierszach Puszkina, tamże, nr 63).
36
kinżał, kindżał — używany w Gruzji i na Kaukazie nóż prosty, obosieczny, bez jelca (tj. części osłaniającej dłoń i oddzielającej głownię od rękojeści), często o ozdobnej pochwie i uchwycie; kindżałem bywa mylnie nazywany zakrzywiony nóż o podobnej budowie rękojeści, który poprawnie należałoby określać mianem: bebut.
37
Pałata (ros.) — dosłownie: izba; nazwa niektórych instytucji państwowych w Rosji carskiej; tu: gubernialna izba sądowa.
38
unia podlaska — mowa o oporze ludności grecko–katolickiego (unickiego) wyznania na Podlasiu przeciw prawosławiu, narzucanemu jej przemocą przez rząd carski od roku 1875. Prześladowania unitów trwały aż do ukazu tolerancyjnego w roku 1905.
39
Drohiczyn — miasteczko nad Bugiem w powiecie Biała Podlaska.
40
Mazurskie Jeziora — w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi (5–8 IX 1914) wojska carskie, wskutek nieudolności dowództwa, poniosły ciężką klęskę; po raz drugi zostały tu pobite w lutym 1915 r.
41
O Panie, co losy ludzkości! — pieśń kościelna St. Moniuszki do słów M. Radziszewskiego.
42
Był w Karpatach — ofensywa rosyjska przez Karpaty na Węgry przypadła na zimę 1915 r.
43
safes (ang. safe) — opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.
44
dzień dnia — dziś popr.: „co dnia”, „co dzień” lub „dzień w dzień”.
45
udarien’je (ros.) — akcent; ze względu na swą ruchomość sprawia sporo trudności uczącym się języka rosyjskiego.
46
chandra (ros.) — melancholia, przygnębienie.
47
wykonywuje — dziś popr.: wykonuje.
48
rewolucja — od lutego 1917 r. do władzy w Baku pretendowała, obok Komitetu Wykonawczego, Rada Delegatów Robotniczych. 31 X 1917 na fali wrzenia rewolucyjnego w całej Rosji rządy przejęli bolszewicy (Baku stanowiło tu wyjątek na całym Zakaukaziu; na pozostałym obszarze kraju tzw. Komitet Zakaukaski realizował dążenia separatystyczne w stosunku do zrewolucjonizowanej Rosji). Do tego właśnie momentu historycznego nawiązuje tu Żeromski.
49
trostoczka (ros.) — laseczka.
50
merkaptany — związki organiczne odpowiadające co do budo
Przypisy
1
Konrad Czarnecki — artysta malarz i dyplomata, jako attache poselstwa polskiego w Sztokholmie w latach 1919–1924 był gorliwym rzecznikiem kandydatury Żeromskiego do Nagrody Nobla (którą, jak wiadomo, otrzymał ostatecznie Wł. St. Reymont).
2
Baku — miasto i port w południowej części Półwyspu Apszerońskiego na zachodnim wybrzeżu Morza Kaspijskiego; w okresie przedrewolucyjnym — miasto gubernialne, wielki ośrodek przemysłowy i handlowy, o wielonarodowej ludności, głównie azerbejdżańskiej, ormiańskiej i rosyjskiej. Około roku 1901 wydobycie nafty w Baku osiągnęło 11,4 mil. t., co stanowiło ok. 50% produkcji światowej. Przemysł naftowy Baku skoncentrowany był w rękach kilku wielkich przedsiębiorstw, przeważnie należących do obcego kapitału i zjednoczonych w syndykacie kierowanym przez Rotschilda. Kapitaliści prowadzili tu gospodarkę rabunkową, wobec robotników stosowali posunięty do ostatecznych granic wyzysk. Baku było ważnym ośrodkiem ruchu rewolucyjnego w Rosji, posiadało silną organizację bolszewicką.
3
Symbirsk — dzisiejszy Uljanowsk nad Wołgą.
