лі. Баразна была вывернута глыбока, як канава, да сівога глею, каб у дождж вада не застойвалася ў барознах ля двара, а збягала ў балота.
Адкінуўшыся плячыма да пачарнелага частаколу з яловага кругляка-танкамера, яны пазіралі перад сабой, хаця вочы абодвух ні на чым пэўным не хацелі спыняцца. Усё, што ляжала перад імі, было бачана-перабачана, а галовы іхнія былі заняты нялёгкім – у кожнага сваім – клопатам.
Па правай руцэ аднаго стаяла прыслоненая да частаколіны «руская» трохлінейка – вінтоўка генерала Мосіна, як было напісана ў настаўленні, «образца 1891 года». Ля другога, па яго левай руцэ, быў кароткі, з заламаным затворам нямецкі карабін. У гаспадара карабіна боты былі таксама нямецкія, з шырокімі халявамі, і фрэнч і пілотка мышынага колеру. На плячах у гаспадара «мосінскай» вінтоўкі быў картовы цывільны пінжак, на нагах – саматужнага, не «казённага» пашыву боты.
Той, што быў з трохлінейкай, меў шырокія плечы, шырокі ў вісках і сківіцах твар. Шэрыя, глыбока ўтопленыя пад ілбом вочы пазіралі засяроджана-спакойна, нават жорстка. Над правым вухам у яго ішла рудая пасма валасоў, прысмаленая са скурай. Па ўсім было відно, што прычын для весялосці ні ў яго, ні ў яго суседа не было. Сам ён выдаваў на сталага мужчыну, хаця было яму дваццаць гадоў. Яшчэ нядаўна ён збіраўся жаніцца, і дзяўчына была, ды вайна зблытала ўсе планы: дзяўчыну немцы пагналі ў Германію.
Уладальнік нямецкага карабіна быў шчуплейшы, з тонкай шыяй і непрыхаванай адзнакай дзіцячай цікаўнасці на далікатным твары ўчарашняга школьніка. Ён быў маладзейшы, яму было васямнаццаць. Яму б яшчэ кацёлкі ганяць па вуліцы, ды зноў жа вайна… І вось гэты нямецкі карабін пры ім, і гэтая паліцэйская форма…
Зірнуўшы на іх збоку, цяжка было сказаць, што гэта браты, такімі яны выдаваліся рознымі, хаця абодва былі чорнавалосыя і чубы ў абодвух былі непакорліва завіхраныя. Але кожны, хто ведаў бацькоў іх – Сымона і Надзею, – без сумнення сказаў бы, што старэйшы пайшоў па бацьку, а малодшы – па маці.
Звалі братоў Павел і Алесь.
Адразу ад іх ног, можна сказаць, з-пад іх капылоў, пачыналіся цёмна-зялёныя загоны бульбы. Зверху яны зрэдзь былі прыцярушаныя бела-бэзавым цветам. Бульба цвіла. У чыгуне бульбу любяць усе, а вось цвет яе мала хто ўважае: надта ён някідкі.
Курылі. За частаколам, на які аблягліся хлопцы, зелянела града высокай, на арэхавых прутках, фасолі, і з вуліцы нельга было ўгледзець ні саміх братоў, ні іхняй зброі, ні нават дыму, што кволымі разводамі цягнуўся ад цыгарак угору, а адарваўшыся, расплываўся ў паветры.
За фасоляй была вуліца, трава, дарога. Па другі бок вуліцы таксама былі хаты, агароды, соткі; далей за імі ішоў лес. За яго збіралася заходзіць сонца. Яно смаліла ўвесь дзень і толькі цяпер, рыхтуючыся здаць зямлю ночы, трохі ачахла, памяняўшы сліпучы белы твар на больш спакойны залацісты.
Калі глядзець за загоны бульбы, то далей за імі была нешырокая лугавая нізіна, а за ёй – спляценне і блытаніна лазняку, алешніку, хмелю. Адтуль і цяпер, пасля дзённай гарачыні цягнула духам сырасці і гніення. Цягнула не толькі балотам: яшчэ далей, у нейкім паўкіламетры адсюль, ляжаў забіты ў час нядаўняй перастрэлкі партызанаў атрада Супруна з уласаўцамі нямецкі абозны конь. Партызаны сцягнулі яго з дарогі ў балота, а закапаць не ўдасужыліся. Ад яго і ішоў гэты смурод.
Праўда, учуць гэты саладжавы дух мог толькі той, хто жыў тут і сотні разоў бываў у балоце, і добра ведаў, чым дыхае гэтае бязладдзе старых карчоў, торфу і твані, прыхаваных зверху густой тлустай летняй зеленню – гускамі, асакой, крапівой, аерам.
Можна было падумаць, што балота тут было спраку-веку, хаця яшчэ на памяці абодвух хлопцаў па нізіне сустракаліся шырачэзныя пні ялін-старадрэвін. Кара даўно пааб’язджала, карэнне пападгнівала, і пні лёгка вылазілі з зямлі, калі пастарацца падважыць добрай аглаблёй. Пні шчапаліся на смалякі. Для падпалу нічога лепшага не знойдзеш. Лічы, жывая смала…
А яшчэ лепей было прысесці на пні і пакурыць. Гэта і рабілі мужыкі, выйшаўшы раніцай скасіць лужок проці сваіх сотак ці высекчы колькі пруткоў на тую ж фасолю.
Калі ўспомніць яшчэ, то тут некалі шумеў лес. І не абы-які. Жывым помнікам яму застаўся высокі, у некалькі абхватаў, раздвоены ўгары дуб. «Угары» – гэта метраў пяць ад зямлі.
На сухіх яловых лежнях у развілцы яго стаяла выбеленая дажджамі і сонцам вялізная ліпавая калода. За карункамі сукоў і лісця яе няпроста было ўгледзець здаля. Але сёння промні заходзячага сонца высвецілі яе, пазалацілі. І Павел і Алесь не-не ды і пазіралі ў той бок. Ці то дуб з цёмнай парэпанай карой і густа-зялёнай глянцавай лістотай прыцягваў іхнія позіркі, ці сама калода, але ўсё гэта было нечым адзінацэльным: сядзяць людзі, цвіце бульба, стаіць дуб, на ім – вулей з пчоламі, недзе заходзіць сонца.
Дуб стаяў нязрушна, быццам бы адліты з жалеза. Да хлопцаў даходзіў густы, як з-пад зямлі, гул дружнай пчалінай сям’і. Можна было толькі падзівіцца: два гады вайны, а ні партызаны, ні паліцаі з немцамі калоду не скінулі.
