ma już do kogo pójść. Ta perła ich, tchórzy, onieśmiela – mówi Jakub.
Kiedy jest zły, porusza się szybciej niż normalnie, bardziej sztywno. Marszczy czoło i ściąga brwi. Herszełe boi się go wtedy, choć Jakub nigdy nie zrobił mu krzywdy. Herszełe wie, że Jakub go kocha.
W końcu każe chłopcu zbierać się, wkładają najstarsze ubrania, te najbardziej znoszone, idą na przystań i promem przeprawiają się przez rzekę. Tam, po drugiej stronie, wchodzą do pierwszego lepszego kramu szlifierskiego. Jakub z pewnością w głosie i ruchach każe w tej sztucznej, niewiele wartej perełce, w tym świecidełku, jak mówi jubilerowi, zrobić dziurę.
– Chcę to dać dziewczynie. – Wyciąga klejnot wprost z kieszeni i rzuca na szalkę, prowadząc niewinną rozmowę. Szlifierz bierze perłę śmiało, bez zachwytów i westchnień, wkłada ją w imadełko i dalej rozmawiając z Jakubem, wierci w niej dziurkę; świderek przechodzi przez perłę jak przez masło. Dostaje niewielką zapłatę i wraca do przerwanych zajęć.
Na ulicy Jakub mówi do zdumionego tym wszystkim Herszełe:
– Tak właśnie należy postępować. Nie certować się. Zapamiętaj to sobie.
Te słowa robią na Herszełe ogromne wrażenie. Od tej chwili chciałby być taki jak Jakub. Na dodatek bliskość Jakuba wyzwala w nim niepojęte podekscytowanie, ciepło rozlewa się po jego drobnym ciele i chłopiec czuje się bezpieczny i mocny.
Na Chanukę jadą do Nikopola po Chanę. Młoda żona wybiega im naprzeciw, zanim jeszcze Jakub wygramoli się z fury z prezentami dla całej rodziny. Witają się oficjalnie, trochę sztywno. Wszyscy traktują tutaj Jakuba jak kogoś bardziej znacznego niż zwykły kupiec, a i Jakub przybiera jakiś nieznany wcześniej chłopcu ton powagi. Całuje Chanę w czoło, jak ojciec. Wita się z Tową, jakby obaj byli królami. Dostaje osobną izbę, ale zaraz znika u Chany w kobiecej części domu, jednak Herszełe i tak zostawia mu rozścielone łóżko, sam zaś śpi na podłodze przy piecu.
Za dnia jedzą i piją, a modlą się w taki sposób, że nie zakładają żadnych tefilin. Poza tym chłopiec widzi, że nie prowadzi się tu koszernej kuchni, kroją zwykły turecki chleb, maczają go w oliwie i ziołach, rękami kruszą ser. Siedzą na podłodze jak Turcy. Kobiety noszą spodnie, szerokie, szyte z lekkiego materiału.
Chana wpada na pomysł, żeby odwiedzić siostrę w Widynie. Najpierw zwraca się z tym do ojca, ale ten patrzy na nią karcąco i po chwili Chana rozumie, że powinna poprosić o to męża. Bawi się wiszącą na złotym łańcuszku perłą, podarkiem od Jakuba. Widocznie ma dość rodziców, pewnie chce się pochwalić tym, że jest mężatką, chce Jakuba dla siebie, chce podróży, zmiany. Herszełe widzi, że to jeszcze dziecko – jak on sam – które udaje dorosłą kobietę. Podgląda ją raz, gdy się myje w tylnej, północnej części ogrodu. Jest pulchna, ma szerokie biodra, duże pośladki.
W ciągu tych trzech dni podróży wzdłuż Dunaju z Nikopola do Widynia Herszełe zakochuje się w Chanie. Teraz kocha ich oboje jedną miłością. Jest to dziwny stan – obsesyjnie pragnie przy niej być. Wciąż przypominają mu się jej pośladki, duże i jakieś takie łagodne, i niewinne – pragnąłby je szturmować bez końca.
Tuż przed Widyniem każą się wieźć za miasto, na skały. Herszełe powozi i kątem oka widzi, gdzie wędruje ręka Jakuba, zaciska wtedy mocniej palce na lejcach. Każą mu czekać przy koniach jak służącemu, a sami znikają między skałami, które przypominają skamieniałe potwory. Herszełe wie, że to potrwa, dlatego zapala fajkę i dodaje do niej odrobinę żywicy, którą dostał od Jakuba. Zaciąga się jak stary reb Mordke i horyzont nagle mięknie. Opiera się o skałę i śledzi wzrokiem brązowe pasikoniki, wielkie i kanciaste. A gdy podnosi oczy ku skałom, widzi, że to białe kamienne miasto rozpościera się po horyzont i – dziwne – to ono patrzy na ludzi, nie odwrotnie. Nie wie, jak to wytłumaczyć, że skały na nich spoglądają. Właściwie wcale go to nie dziwi. On też patrzy. Widzi obnażoną Chanę, opartą szeroko rozłożonymi rękami o kamienną ścianę, i przyciśniętego do jej pleców półnagiego Jakuba, który porusza się powoli i rytmicznie. Jakub nagle kieruje wzrok ku siedzącemu na koźle Herszełe i spogląda na niego z daleka, a wzrok ten dotyka chłopca, taki jest gorący i mocny. Herszełe natychmiast ma erekcję i w efekcie brązowe pasikoniki spotykają na swej drodze poważną przeszkodę. Zapewne dziwią się tej potężnej plamie organicznej materii, która nagle dokonała inwazji z nieba na ich owadzi świat.
Rozdział 10
Antoni Kossakowski małym stateczkiem z portu w Develiki dociera do przystani u stóp góry. Czuje niezmierne wzruszenie; ból, który jeszcze nie tak dawno uciskał mu piersi, mija już zupełnie, nie wiadomo, czy za sprawą morskiego powietrza i wiatru, który odbijając się od stromego brzegu, nabiera specyficznego zapachu żywicy i ziół, czy dzięki bliskości świętego miejsca.
Zastanawia się nad nagłą zmianą własnego nastroju i samopoczucia. Zmianą głęboką i nieoczekiwaną, bo gdy tylko przed laty zapuścił się był z zimnej Rosji w kraje greckie i tureckie, stał się innym człowiekiem, powiedziałby: świetlistym i lekkim. Czy to takie proste – chodzi o światło i ciepło? O słońce, że go jest więcej i przez to kolory stają się bardziej intensywne, a za przyczyną rozgrzanej ziemi zapachy oszałamiają. Tutaj nieba było więcej, świat zaś zdawał się poddany innym mechanizmom niż te północne. Tutaj wciąż działało Przeznaczenie, greckie Fatum, które poruszało ludźmi i wytyczało ich drogi jakby jakieś sznureczki piasku, co spływają po wydmie z góry w dół, tworząc figury, jakich nie powstydziłby się najlepszy artysta, kręte, chimeryczne, wyrafinowane.
Tutaj, na Południu, to wszystko istnieje bardzo namacalnie. Rośnie w słońcu, czai się w upale. I świadomość tego niesie Antoniemu Kossakowskiemu ulgę, staje się czulszy sam dla siebie. Czasami chce mu się płakać, tak bardzo czuje się wolny.
Zauważa, że im dalej na południe, im słabsze jest chrześcijaństwo, im więcej słońca i im słodsze wino, i im więcej greckiego Fatum – tym lepiej mu się żyje. Jego decyzje nie są jego decyzjami, lecz przychodzą z zewnątrz, mają swoje miejsce w porządku świata. A skoro tak, to mniejszą ponosi się odpowiedzialność, stąd mniej tego wewnętrznego wstydu, nieznośnego poczucia winy za wszystko, co się zrobiło. Tutaj każdy czyn można naprawić, można dogadać się z bogami, złożyć im ofiarę. Dlatego da się patrzeć na swoje odbicie w wodzie z szacunkiem. I spoglądać na innych z miłością. Nikt nie jest zły, żaden morderca nie może być potępiony, ponieważ stanowi część większego planu. Można kochać tak samo kata, jak i ofiarę. Ludzie są dobrzy i łagodni. Zło, które się dzieje, pochodzi nie z nich, ale ze świata. Świat bywa zły – i to jak!
Im bardziej zaś na północ, tym mocniej człowiek skupia się na sobie i w jakimś północnym szaleństwie (zapewne z braku słońca) przypisuje sobie zbyt wiele. Czyni się odpowiedzialnym za swoje uczynki. Fatum dziurawią krople deszczu, a rozbijają ostatecznie płatki śniegu; wkrótce znika. Zostaje niszczące każdego człowieka przekonanie, wspierane przez Władcę Północy, czyli Kościół, i jego wszechobecnych funkcjonariuszy, że całe zło jest w człowieku i nie da się go samemu naprawić. Może być tylko wybaczone. Ale czy do końca? Stąd bierze się to męczące, niszczące uczucie, że jest się zawsze winnym, od urodzenia, że tkwi się w grzechu i że wszystko jest grzechem – uczynek i poniechanie, miłość i nienawiść,
