Antropologia pamięci. Отсутствует

Скачать книгу

tak różne, jak praktyki pasjonatów zajmujących się rekonstrukcją historyczną i archiwalne poszukiwania mediewistów, elektryzujące społeczeństwo lustracyjne skandale i akademickie dociekania zrozumiałe dla wąskiego grona specjalistów, telewizyjne kanały historyczne i filozoficzne rozważania. Na gruncie pamięci spotykają się więc amatorzy i zawodowcy, teoretycy i praktycy, materialne konkrety, społeczne praktyki i całkiem abstrakcyjne teoretyzacje. Nie jest nawet tak, że wszystkie te różnorodne zjawiska spaja odwołanie do wspólnej terminologii, słownik „czasu pamięci” obejmuje bowiem różne (często sprzeczne) konceptualizacje i dyscypliny13. Nawet samo pojęcie „pamięci” – określane często jako „termin zbiorczy” (umbrella term) leżący u podstaw z gruntu interdyscyplinarnego zjawiska14 nie może tu posłużyć za pewny punkt odniesienia, nie każdy bowiem, kto pisze o pamięci, może być zaliczony w obręb „boomu” (dość niezależne od niego pozostają wciąż np. prace badaczy pamięci indywidualnej, szczególnie w jej wymiarze biologicznym), a wielu z tych, których z epidemią pamięci powszechnie się kojarzy, zamiast słowa „pamięć” posługuje się alternatywnymi terminami takimi jak „imaginarium”, „wyobraźnia społeczna” czy wręcz „kultura” rozumiana jako „niedziedziczna pamięć społeczeństwa”. Pamięciowa epidemia – niczym mutujący błyskawicznie wirus – ma więc różne objawy i wiele postaci, w zależności od tożsamości ofiary, uwarunkowań geograficznych i historycznych.

      Tym bardziej jednak warto patrzeć na nią globalnie i rozważać jako całość. Metafora epidemii dostarcza nam w tym celu kilku bardzo sugestywnych obrazów. Epidemie, jak wiemy z amerykańskich filmów, mają pacjentów zero, a więc ludzi (często – by użyć nowomowy urzędniczej – wyróżniających się szczególną „mobilnością”), którzy powodując rozprzestrzenienie się śmiercionośnego wirusa na nowe obszary, zmieniają bieg historii; mają swoje punkty przełomowe – owe momenty, w których nieszczęśliwe zbiegi okoliczności doprowadzają do katastrof; mają mapy, które szybciej lub wolniej pokrywają się czerwonym kolorem, obejmując kolejne państwa i miasta; mają wreszcie określoną dynamikę, czyli przebieg w czasie.

      Wydaje się, że jeśli chodzi o trzymające w napięciu opowieści, można spokojnie zaufać hollywoodzkim scenarzystom. Ci zaś jednoznacznie sugerują, by historie epidemii rozpoczynać właśnie od obrazu pacjenta zero15. Wychodząc od detalu, czynimy historię bardziej angażującą, bardziej ludzką i przejmującą. Historie pacjentów zero uświadamiają nam jednak także istotną cechę epidemii – bardzo wiele zależy tu jednocześnie od konieczności i przypadku, czynników obiektywnych i całkiem subiektywnych, skali makro i mikro. Wielkie wydarzenia historyczne wpływają na pojedyncze, niewiele na pozór znaczące ludzkie losy, te zaś – z kolei – okazują się często kamykiem poruszającym lawinę.

      Tak właśnie było w przypadku człowieka, który epidemię pamięci przyniósł do Ameryki. Nim opowiemy więcej o samej chorobie, przyjrzyjmy się przez chwilę historii Lewisa Cosera, którego – nieco tylko umownie – można nazwać amerykańskim pacjentem zero epidemii pamięci.

      1. Pacjent zero, czyli rozpoznanie objawów

      Przybyłem do tego kraju jako imigrant niedługo przed Pearl Harbor. Nie zajęło mi wiele czasu nawiązanie przyjaźni, a przynajmniej kontaktów z młodymi ludźmi mniej więcej w moim wieku. Długo jednak czułem, że w moich relacjach z Amerykanami było coś, co nie pozwalało na pełną komunikację, że istniał między nami jakiś rodzaj nieprzekraczalnej bariery. Dopiero gdy przypomniałem sobie pracę Halbwachsa na temat pamięci, którą czytałem na Sorbonie, udało mi się uchwycić przyczynę pewnej obcości, jaka nas dzieliła. Uświadomiłem sobie, mianowicie, że nie podzielamy dostatecznie wielu zbiorowych wspomnień.

      Pamięć najważniejszych wydarzeń sportowych, która łączyła moich przyjaciół, nie była częścią mojej pamięci. Nie podzielałem ich fascynacji poszczególnymi słynnymi bejsbolistami. Poczułem się zagubiony, gdy dotarło do mnie, że futbol amerykański jest czymś całkiem różnym od tego europejskiego, przez co nie mogłem uczestniczyć także w ich futbolowym folklorze. Wokoło mnie rozmawiało się o doświadczeniach ze szkoły średniej, które miały dla mnie niewiele sensu. Często plotkowano o dawnych dziewczynach i miłosnych podbojach z tamtego okresu. Amerykanie nie byli specjalnie osadzeni w historii, a jednak często było mi trudno podążać za tokiem rozmowy, gdy pojawiło się w niej jakieś historyczne odniesienie. Wiele rzeczy, których doświadczyłem do wieku lat dwudziestu paru, nic nie mówiło moim nowym przyjaciołom i wzajemnie – wobec braku punktów zaczepienia, ja niewiele mogłem zrozumieć z rozmowy z moimi amerykańskimi rówieśnikami, a później kolegami z Uniwersytetu Columbia. Pozostawałem wykluczony z ich pamięci zbiorowej, a oni – z mojej16.

      Ta opowieść przybysza z dalekiego kraju przypomina wiele innych, uderzająco podobnych historii o pasażerach przynoszących na nowy ląd bakcyla nieznanej, niezwykle zaraźliwej choroby. Dość wspomnieć, że w tym samym mniej więcej czasie przypłynęli z Europy do USA nosiciele wirusa strukturalizmu, który rozwijał się jakiś czas i mutował w nowym, inspirującym środowisku, by wkrótce dokonać ponownej inwazji na Stary Kontynent i zebrać straszliwe żniwo.

      Wróćmy jednak do Cosera. Przywołaną wyżej anegdotę nie przypadkiem umieścił on we wstępie do przygotowanego przez siebie amerykańskiego wyboru pism Maurice’a Halbwachsa, tłumacząc w ten sposób własne zainteresowanie jego twórczością. Opis trudności z odnalezieniem się w nowej rzeczywistości kulturowej doskonale pokazuje, w jaki sposób pamięć rozumiana jest i badana w ramach memory studies.

      Po pierwsze, pamięć jest pierwotnie zbiorowa. Jeffrey Olick, jeden z najważniejszych teoretyków współczesnych badań nad pamięcią zbiorową, powtarza w tym kontekście, że określenie to jest właściwie pleonazmem. To raczej psychologowie czy neurobiolodzy mówiący o „pamięci indywidualnej” powinni dodawać specjalny przymiotnik precyzujący przedmiot ich badań. „Domyślnie” pamięć jest bowiem właśnie zbiorowa. Pamiętamy i przypominamy sobie zawsze jako członkowie pewnej zbiorowości. Zarazem każdy człowiek w toku swego życia należy do wielu wspólnot pamięci – grup rówieśniczych, rodzinnych, religijnych, klas społecznych17. Nawet nasze uczestnictwo w wydarzeniach sportowych, jak to pokazuje Coser, opiera się na podzielanej przez określoną grupę pamięci przeszłych ważnych wydarzeń, postaci czy miejsc. Można więc powiedzieć, że w świetle memory studies nawet najbardziej na pozór jednostkowe i intymne doświadczenia, jak cielesne nawyki albo nostalgiczna pamięć smaków z dzieciństwa, są determinowane przez „społeczne ramy pamięci”. Stąd też, o ile teorie pamięci mogą z łatwością wędrować między państwami, a nawet kontynentami, ich zastosowanie do konkretnego empirycznego materiału wymaga za każdym razem odkrywania nowych, lokalnych form pamięci: unikatowych nośników, praktyk i kategorii. Amerykańskie, brytyjskie, francuskie, niemieckie czy hiszpańskie i iberoamerykańskie teorie pamięci, nim zastosowane zostaną na gruncie polskim, wymagają każdorazowo kontekstualizacji, która uwzględnia wszystkie wspomniane wymiary.

      Po drugie, osadzenie w zbiorowej pamięci jest niezbędne dla zrozumienia otaczającego nas świata. Tylko pamięć pozwala nadać sens naszym postrzeżeniom i działaniom. Teraźniejszość i przyszłość nie mają znaczenia pozbawione oparcia w przeszłości. W tym sensie fundamentalne dla badań nad pamięcią zbiorową doświadczenie wygnania, emigracji czy przesiedlenia, jakie stało się udziałem Cosera, stanowi antropologiczny odpowiednik indywidualnego, psychologicznie ujmowanego cierpienia ludzi dotkniętych nagłą, dramatyczną utratą pamięci w następstwie wypadku czy choroby. Czujemy się zagubieni, nie mogąc odnieść otaczających nas rzeczy, miejsc i ludzkich

Скачать книгу