Ostatnie lata polskiego Wilna. Tomasz Stańczyk

      Józef Piłsudski z rodziną. Wilno. 1919 r.

      (NAC)

      Nawiązał kontakty z miejscowymi socjalistami. Wprawdzie przed aresztowaniem uważał się za „płytkiego socjalistę”, lecz na Syberii zetknął się ze Stanisławem Landym i innymi działaczami „Proletariatu”. Poznał też Bronisława Szwarcego – członka Centralnego Komitetu Narodowego przed wybuchem Powstania Styczniowego – który stał się jego mentorem i miał duży wpływ na ugruntowanie się jego niepodległościowych poglądów.

      Spotkania odbywały się w mieszkaniu Dominika Rymkiewicza przy ulicy Święciańskiej (Švenčionių). Prawdopodobnie to właśnie tam poznał urodziwą Marię Juszkiewiczową – zaangażowaną w tajne nauczanie córkę wileńskiego lekarza. Wcześniej była słuchaczką wyższych kursów dla kobiet w Petersburgu i wtedy zbliżyła się do rewolucjonistów, w związku z czym została nawet czasowo aresztowana. Następnie wyszła za mąż za inżyniera Juszkiewicza, urzędnika ministerstwa komunikacji, i „obdarzona niezwykłym dowcipem, gruntownie i wszechstronne wykształcona, stała się niebawem gwiazdą petersburskich salonów”¹⁴.

      Po unieważnieniu małżeństwa wróciła do Wilna i tam zrobiła wielkie wrażenie na młodszym od niej o dwa lata Józefie Piłsudskim. Być może Piłsudski poznał wówczas także Romana Dmowskiego, który przebywając na zesłaniu w Mitawie, odwiedzał czasem Wilno. Legenda głosi, że obaj panowie rywalizowali wówczas o względy Juszkiewiczowej, brak jednak na to przekonywujących dowodów.

      W 1893 roku do Wilna przyjechał członek-założyciel utworzonej w Paryżu Polskiej Partii Socjalistycznej Stanisław Wojciechowski, który w lesie na Belmoncie spotkał się z Piłsudskim, Ludwikiem Zajkowskim, Aleksandrem Sulkiewiczem i Stefanem Bielakiem (dwaj ostatni byli polskimi Tatarami). Spotkanie, które później uznano za I krajowy zjazd PPS, odbyło się przy chlebie i mleku przyniesionym z domu siostry Piłsudskiego, Zofii, która mieszkała u podnóża Belmontu¹⁵.

      Wkrótce zapadła decyzja o wydawaniu pisma „Robotnik”. Maszynę drukarską zakupiono w Londynie i w częściach przemycono ją do kraju. Tajna drukarnia znajdowała się początkowo w pomieszczeniach apteki Kazimierza Parniewskiego w Lipniszkach, niecałe sto kilometrów od Wilna. Pierwszy numer „Robotnika” ukazał się w lipcu 1894 roku, jednak po kilku miesiącach drukarnię trzeba było ewakuować z powodu… miłosnych problemów zecera Władysława Głowackiego, byłego członka partii „Proletariat”. Ten wszedł bowiem w „bliższe stosunki z niemłodą nawet kucharką aptekarza i gdy nie chciał się z nią ożenić, zagroziła donosem”¹⁶.

      Ostatecznie niesłownego amanta zmuszono do ślubu z upartą kobietą i wysłano do pracy w głębi Rosji, drukarnię zaś przeniesiono do Wilna, początkowo urządzając ją przy ulicy Tombakowej (Ševčenkos). Wojciechowski składał kolejne numery, a Piłsudski jako redaktor był odpowiedzialny za artykuły, przy czym część z nich pisał sam. Do jego obowiązków należał także kolportaż. Nielegalnym wydawcom pisma wiodło się jednak na tyle kiepsko, że „kilka razy zastanawiali się poważnie nad ewentualnością zamknięcia budy [drukarni] i pójścia w świat dla chleba”¹⁷.

      Obawy przed kolejną dekonspiracją, a także kłopoty z dostarczaniem „Robotnika” z Wilna do centrów przemysłowych w Królestwie Polskim sprawiły, że Piłsudski postanowił przenieść drukarnię do Łodzi. Przedtem jednak zmienił stan cywilny, gdyż latem 1899 roku wziął ślub z Marią Juszkiewiczową. Ponieważ partnerka była rozwiedziona w kościele ewangelicko-augsburskim, jedyną możliwością zawarcia związku małżeńskiego było przejście Piłsudskiego z katolicyzmu na luteranizm.

      Małżonkowie Dąbrowscy – bo takie nazwisko widniało w ich fałszywych dokumentach – sprowadzili się do Łodzi w ostatnich dniach października 1899 roku. Kilka miesięcy później zostali aresztowani, ale to już historia na inne opowiadanie…

      {Przypisy

      ¹ J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 9, Warszawa 1937, s. 119, 127.

      ² W. Pobóg-Malinowski, Skoro nie szablą, to piórem, „Kultura” (Paryż), 5/151 (1960).

      ³ Dziennik Bronisława Piłsudskiego z lat 1882–1884, http://archiwa.pilsudski.org/dokument.php?nonav=1&nrar=701&nrzesp=1&sygn=13&handle=701.180/3586

      ⁴ W. Jędrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867–1935, t. 1: 1867–1916, Kraków–Łomianki 2006, s. 52.

      ⁵ W. Studnicki, Pierwsza konspiracja Marszałka, w: Józef Piłsudski a Wilno, Wilno 1937, s. 17.

      ⁶ Ibidem, s. 19; idem, Gdzie mieszkał w Wilnie Józef Piłsudski za czasów szkolnych, w: Józef Piłsudski a Wilno, Wilno 1937, s. 28.

      ⁷ Dziennik Bronisława Piłsudskiego…

      ⁸ Ibidem.

      ⁹ Ibidem.

      ¹⁰ Ibidem.

      ¹¹ Ibidem.

      ¹² Ibidem.

      ¹³ Za: A. Śliwiński, Marszałek Piłsudski o sobie, „Niepodległość”, 43 (1937), s. 368.

      ¹⁴W. Pobóg-Malinowski, Józef Piłsudski 1867–1901. W podziemiach konspiracji, Warszawa 1935, s. 334.

      ¹⁵ S. Wojciechowski, Moje wspomnienia, cz. 1, Warszawa 2017, s. 105.

      ¹⁶ Z. Zygmuntowicz, Józef Piłsudski przy kaszcie drukarskiej, w: „Panteon Polski”, 66 (1930).

      ¹⁷ Za: W. Jędrzejewicz, J. Cisek, op. cit., s. 71.