1
„Podniosłem wszystkie zmurszałe całuny leżące w trumnach; oddaliłem wzniosłą pociechę rezygnacji, jedynie po to, by sobie wciąż mówić: – Ach, przecież to tak nie było! Tysiąc radości zrzucono na zawsze w doły grobowe, a ty stoisz tu sam i przeliczasz je. Nienasycony! nienasycony! nie otwieraj całkowicie podartej księgi przeszłości!… Czyż nie dość jeszcze jesteś smutny?” – cytat z: Jean Paul (Jean Paul Friedrich Richter) Biographische Belustigungen unter der Gehirnschale einer Riesin. Eine Geistergeschichte (Rozrywki biograficzne pod czaszką olbrzymki. Opowieść o duchach). [przypis redakcyjny]
2
Dzień dzisiejszy – Zaduszki. [przypis redakcyjny]
3
nie bierz tata – jesteśmy w mieszkaniu księdza grecko–katolickiego; w w. 357 mowa o jego zmarłej małżonce. [przypis redakcyjny]
4
nierano – późno. [przypis edytorski]
5
miano – imię. [przypis edytorski]
6
do tegoż kraju – do tego samego, tzn. pośmiertnego. [przypis redakcyjny]
7
Pieśń gminna. [przypis autorski]
8
Z Szyllera. – Swobodna przeróbka ostatniej zwrotki z wiersza Fryderyka Schillera Der Jungling am Bache (Młodzieniec nad potokiem). [przypis autorski]
9
jeszcze rano – jeszcze wcześnie. Porę akcji oznaczono niżej w w. 141: Pustelnik wszedł do Księdza tuż przed godz. 9 wieczór. Według prof. Pigonia związek chronologiczny miedzy cz. II a IV nie występuje dość jasno: w cz. II Widmo zjawia się na obrzędzie, kiedy już „przeszła północ” (w. 515), w cz. IV Pustelnik znika z plebanii właśnie o północy. Wynikałoby stąd, że akcja cz. IV rozgrywa się albo tego samego dnia, lecz wcześniej niż akcja cz. II, albo też nie tego samego roku. [przypis redakcyjny]
10
gotówem – jestem gotów. [przypis edytorski]
11
kitajka – rodzaj materii jedwabnej (pierwotnie chińskiej, skąd nazwa od Kitaj – Chiny), tafta. [przypis redakcyjny]
12
po smutkach wesele – w myśl starożytnego przysłowia: post nubila Phoebus – po chmurach słońce. [przypis redakcyjny]
13
nudno – w znaczeniu prowinc: przykro, smutno. [przypis redakcyjny]
14
Z pieśni gminnej. [przypis autorski]
15
żywot Heloizy – chodzi o poczytny wówczas romans J. J. Rousseau Nowa Heloiza. [przypis redakcyjny]
16
ogień i łzy Wertera – powieść J. W. Goethego Cierpienia młodego Wertera przedstawiała nieszczęśliwą miłość bohatera, zakończoną samobójstwem. [przypis redakcyjny]
17
Z Getego. [przypis autorski]
żywcem pogrzebiono!