gespreksgenoot as ’n dweper. My teologiese ontwikkeling het my steeds verder van hierdie vroomheidstipe geneem en vandag vind ek weinig aanklank daarby. Dié vroomheidstipe maak na my mening te veel van geloof, asof dit aan ’n sekere kwaliteit moet voldoen. Die fokus val dan op geloof as sodanig en nie op God nie. Gevolglik word geloofsekerheid ’n suiwer menslike prestasie.
Ek het as kind geleer jy moenie met negatiewe gedagtes vir die duiwel ’n vatplek gee nie. Daarom moet jy jou mooi en edele waardes as’t ware in watte toedraai en mooi en heel bewaar, want met die geringste bevraagtekening raak dit bevlek en voor jy jou kom kry, is jy dit kwyt. Party dinge in die lewe, waaronder jou geloof, moet jy dus vashou en nie toelaat dat dit met negatiewe gedagtes daaroor verswak word nie. Twyfelvrae moet jy nie in jou gemoed toelaat nie. Dit moet uit die staanspoor as versoekings gehanteer word wat summier onderdruk moet word. Jy moet ook nie met die ongelowige meng nie, want dit sou ook die potensiaal hê om jou van jou geloof te beroof.
’n Verdere implikasie van dié gedagtegang is dat jou verlossing altyd aan ’n draadjie hang. Jou verlossing is afhanklik van jou geloof, maar jou geloof is kwesbaar. Gevolglik moet dit veilig bewaar word en die manier waarop jy dit kan doen, is om jou geloof gedurig in te oefen en nooit te bevraagteken nie. Só behou jy geloofsekerheid.
Dit het my ’n leeftyd geneem om van hierdie angswekkende gedagtes vry te raak. Dit is soos ’n nuwe ontdekking: dat ek nie hoef te glo om iemand te wees nie; dat geloof nie ’n geheimsinnige, ontwykende gawe is wat my gevange hou nie; dat geloof niks anders en niks meer is nie as ’n lewenswaarde wat deur my opvoeding en konteks aan my gegee is. Dit is nie heiligskennis om aan my geloof te twyfel nie. Ek mag maar daarop reflekteer en dit bevraagteken en kan dit soms ook opnuut omhels.
As ek myself van evangeliese geloofsekerheid distansieer, wat ek doen, staan ek in ’n nuwe, bevryde verhouding tot my geloof. Nou kan ek my eie geloof sonder skuldgevoelens bevraagteken. ’n Bevraagtekening van my geloof is nie meer ’n bevraagtekening van God nie. ’n Kritiese refleksie op my geloof is ook nie meer ’n gevaarlike spel wat my dalk my geloof en selfs my God kan kos nie. Geloof is nie iets wat ’n mens sommer kan verloor as jy daaraan peuter nie.
In aansluiting by die Duitse sosiale filosoof Arnold Gehlen bespreek Peter Berger en Anton Zijderveld in die boek In Praise of Doubt[3] die onderskeid tussen die voorgrond en die agtergrond waarteen die mense hul keuses maak. Die sogenaamde agtergrond verwys na daardie keuses wat eintlik outomaties en onnadenkend gemaak word, terwyl voorgrondbesluite met willekeurige keusemoontlikhede te doen het.
Die moderne era het die voorgrond sterker na vore laat tree, wat maak dat ons al meer keuses doelbewus moet maak, maar dat ons ook al meer angs as gevolg daarvan beleef. Ek weet ek moet klere aanhê as ek die oggend uit die huis gaan, maar o, die baie moontlikhede! Sal ek ’n das aansit of nie? Moet ek my bruin of swart skoene dra? Watter baadjie pas die beste? Dit wat vanselfsprekend is, naamlik dat ek klere moet dra, is nog steeds daar, maar die hoeveelheid keuses op die voorgrond het vertiendubbel. Dit geld vir elke terrein van ons lewe.
Politieke en godsdienstige keuses het in ons tyd ook veel meer deel van die voorgrondbesluite geword en minder van die agtergrond. Om die oorgang van ’n apartheidsamelewing na ’n postapartheidera te kon meemaak, het onder andere ingehou dat ons die agtergrondkeuses moes leer ontgroei. Die besluite wat vir ons en namens ons geneem is en wat ons sommer as vanselfsprekend aanvaar het, het eenvoudig voor die groot keusemoontlikhede van ons dag verdwyn.
Toe ek ’n kind was, was die bank, die skool en die kerk grootliks gegewe. Dit het ook in ’n groot mate vir die politieke party gegeld. In my leeftyd het ’n hele aantal keuses van die agtergrond na die voorgrond geskuif. Dit het die pyn van afskeid van ou sekerhede maar ook die blydskap van nuutgevonde insigte moontlik gemaak.
God was altyd deel van die agtergrondkeuses. Dit was eintlik nie ’n keuse nie, daarom was twyfel oor God onaanvaarbaar. Ek onthou goed hoe prof. Johan Heyns, wat in die laaste jare voor sy aftrede my kollega by die fakulteit was, met ontsteltenis gepraat het oor ’n student wat oor God se bestaan getwyfel het. Ek sien hom nog op sy entoesiastiese manier betoog dat dit aanvaarbaar sou wees om oor aspekte van God se werk of oor jou geloof te twyfel, “maar oor God! Jy kan tog nie oor God twyfel nie”. In die twee dekades wat intussen verloop het, het God inderdaad as ’n voorgrondkeuse na vore getree. Alhoewel die keuse om nie in God te glo nie, niks nuuts is nie, het dit tog, veral in ons Afrikaanse samelewing, ’n veel meer vrye en bewuste keuse geword. Dit is nie meer vanselfsprekend dat alle selfrespekterende Afrikaners in God glo nie.
In hierdie keuses op die voorgrond bestaan die moontlikheid om jouself van iets los te maak en te distansieer. Ek kon deur ’n proses van losmaking gaan wat kerk en volk betref. Dit kon natuurlik nie gebeur sonder dat ek my ook van “God” losgemaak het nie. Om daaroor te skryf, is gevaarliker as enigiets anders. Tog moet ek dit waag.
Op ’n dag moes ek bid: “My God, my God, waarom het U my verlaat?” Want “my God” – die een wat ek tot in daardie stadium geken het – het agter die horison verdwyn. Die ou God het hom in bekende begrippe en gerusstellende taal laat vasvang. Daarmee kon ek ’n greep op God ervaar. As jy die regte woorde, soos “erfsonde”, “verkiesing”, “geloofsekerheid”, genoeg en in die regte volgorde herhaal, word dit ’n vaste sisteem (dogma) wat veiligheid gee. Met sulke evangelies-teïstiese taal en die gerusstellende taal van die kerklike belydenis kan ’n mens God as’t ware beheer, of Hom “op die solder hou” soos in George Weideman se gedig “Die God op die solder”:
byderhand: tussen wakiste, voorsate
se portrette, ’n afdruk van Bloedrivier
en allerlei feesrelieke, so digby
soos ’n PC woon hy hier.
soms voel ek sy nabyheid: hoe sy bestier
en my bedryf met welgevalle kruis:
hoe skrander ek my ryk verdeel en heers, hoe
juis my wil geskied as huis-
en landheer. gul, soos die kasteelheer van ouds,
gelas ek of brug moet neerkom oor grag;
opklim kan ek en bo, oor kantele, kyk
hoe dig onderdaantjies wag.
ek kan beslis oor skure: of daar daagliks
meel sal wees, en brood; rantsoene en soetwyn;
ek begroot versigtig, hou deeglik boek van dit
wat wins is, dit wat verdwyn.
maar dis nuttig dat jy so naby is
noudat almal my isoleer; ek sal besluit
wanneer jy mag afkom; ek presideer steeds
oor kneg en hoef en kluit –
wie anders om te raadpleeg? Die werings om
my heen is verordineer; my jakobsleer
het ek nog, my lidmaatskap. En jóú het ek.
gepromoveer tot kamerheer.
Met ’n sekere godsbegrip skep jy vir jouself ’n jakobsleer. Die dogmas en vaste formules word soos “werings om my heen” – dit skep veiligheid en geborgenheid. Die konsepte is duidelik: bo en onder; reg en verkeerd;
