vertel sy. “Op 20 Januarie 1945 het die SS alles opgeblaas wat nog oorgebly het. Hulle het alles probeer vernietig wat kon verklap wat daar gebeur het. Die een waarvoor ons nou staan, Krematorium II, was tussen Maart 1943 en November 1944 in gebruik. Dit het ’n gaskamer bevat en vuuroonde om lyke te verbrand.”
“Altesaam vyfhonderdduisend Joodse mans, vroue en kinders is hier in Krematorium II met Zyklon B-gas vermoor en hul lyke is daarna verbrand. Ook die lyke van Joodse en nie-Joodse gevangenes wat in die kamp gesterf het, is hier verbrand. Volgens die berekeninge van die Duitse owerheid kon daar elke 24 uur 1 440 lyke in ’n krematorium veras word.” Sy sluk effens. “Maar die getuienis van oorlewende inwoners dui daarop dat die getal veel hoër was.”
“Is dit net Jode wat hier vergas is?” vra iemand.
Die gids skud haar kop. “Nee. Verreweg die grootste meerderheid was wel Jode, maar ook Poolse politieke gevangenes en sigeuners is hier om die lewe gebring. Behalwe die vier en soms vyf krematoriums wat tussen 1943 en einde 1944 in werking was, is baie lyke ook op brandstapels in slote verbrand.”
“Brandstapels?” prewel iemand geskok.
Die gids knik. “Ja. Die mense is tot op die rand van ’n diep sloot gebring, beveel om ál hul klere uit te trek en is dan van agter geskiet sodat hulle in die sloot geval het. Soms is die liggame net met grond toegestoot. Soms is dit daar in die slote verbrand.”
“En as iemand nie dood was nadat hy geskiet is nie?”
“Dan … ek weet nie. Jy kan self dink …”
“Grusaam,” fluister ’n vrou. “Ek kan nie glo dat mense so iets aan ander kan doen nie.”
Die gids skud haar kop. “Dit was voor die krematorium op groot skaal oorgeneem het. Maar selfs daarná het dit nog voorgekom dat hulle … dit gedoen het as die krematorium nie kon voorbly nie.”
Henok kyk nie na Sarah nie, maar hy het haar langs hom haar asem vinnig hoor intrek.
Hulle stap deur die gras wat nog nat is van die vorige nag se reën en gaan in by die deure van een van die oorblywende slaapsale van Birkenau. Daar is dit koud en donker. Deur die gleuwe tussen die bakstene in die swak geboude mure syfer die daglig van buite deur. Aan albei kante van die lang gange is daar sementslaapbanke in drie lae bo mekaar gebou met houtplanke tussenin.
Henok ril by die gedagte aan hoe verskriklik koud dit in die lang, nat winters daar moes gewees het; hoe skamel die klere was met byna geen sprake van beddegoed nie.
“Hier het meestal tot tien of meer mense op een so ’n bank geslaap,” vertel die gids.
“Op ’n oppervlak van 1,5 m by 1,5 m?” Die persoon wys na die houtbanke. “Tien mense? Dit kan nie wees nie.”
“Dit was,” sê die gids.
“Nee …” prewel iemand.
“Ja. En almal het probeer om op die boonste bank uit te kom. Diarree was algemeen en … mense kon nie maklik by ’n toilet uitkom nie. Soos julle kan sien, was die planke wat die lae skei, nie dig teen mekaar nie. Die mense wat op die onderste banke geslaap het …”
“Verskriklik!” fluister ’n vrou voor hulle.
Toe voel Henok hoe Sarah se hand onder sy regterelmboog deurkruip en hoe haar vingers aan sy baadjie klem. Hy kyk steeds nie na haar nie, maar sy linkerhand vou om hare.
Die gids vestig hul aandag op ’n kennisgewing teen een van die dakvensters bokant die gang: Sauberkeit = Gesundheit.
“Om skoon te wees is gelyk aan gesondheid,” verduidelik sy die Duits aan die groep. “Vir die Jode wat gedwing is om in hierdie vieslike barakke te leef, moes dit vreeslik gewees het om dit elke dag te lees, want in hierdie hel was dit onmoontlik om skoon te wees. Daar is van hulle verwag om luise van hulself af te trek, want ’n ander waarskuwing het gelui: Een luis op jou sal jou dood beteken.”
Laatmiddag, op pad terug, toe net nog hulle twee van die groep oor is, keer die gids haar na Henok. “Ek het gewonder,” sê sy huiwerend, “of u dalk sou belangstel. Hier in Krakow is ’n bejaarde man tans op besoek. Hy is ’n familielid van die Joodse dokter wat as assistent van Mengele in Auschwitz-Birkenau gewerk het. As u wil, kan ek moontlik met hom reël om môre met u te gesels. Hy sal u heelwat meer kan vertel as wat ek vandag kon.”
Voor Henok kan antwoord, praat Sarah. “Dit sou ek graag wou doen.”
Hy kyk verbaas na sy vrou. “Sou jy?”
“Heel graag,” sê sy.
Hoofstuk 2
Krakow
3 Julie 2016
27 Sivan 5776
By die Best Western Hotel waar die Kambungus tuisgaan, meld ’n bejaarde man, kennelik in sy laat tagtigs, delikaat van bou, maar met ’n woeste bos vergrysde hare en ’n kenmerkende Joodse neus, hom die volgende môre teen teetyd aan.
Henok steek sy hand uit. “Henok Kambungu.”
“Yitzchak Szesztay. Shalom.” Hy kyk duidelik ietwat onseker na die groot swart man voor hom. “U is Joods?”
“Ek is,” sê Henok, al gewoond aan die vraag. Selfs al word dit nie altyd uitgespreek nie, is dit tog tydens die bekendstelling leesbaar op die ander se gesig.
“Ek het dit wel laat in my lewe agtergekom. My ma was ’n Etiopiese Jood en my pa ’n Ovambo uit Namibië.”
“Henok,” herhaal die ou man stadig, sy Engels swaar geaksentueer. “Moet dus na regte Chanok heet?”
“So is dit,” sê Henok verleë. “Dit is my vrou, Sarah.”
Hy neem Sarah se hand. “U is nie Joods nie?”
Sy skud haar kop.
“Sará is wel ’n Joodse naam.”
Sarah verkleur ligweg. “Dis eintlik Engels.”
Miskien het Yitzchak haar nie goed gehoor nie, want hy sê: “Chanok en Sará uit Yerushalayim, ’n voorreg.”
Hulle gaan die hotel se koffiewinkel in en Henok bestel elkeen se keuse.
“Wel,” sê Yitzchak toe hulle klaar is met die nodige gemeenplase, “ek begryp dat julle meer van Miklós Nyiszli se werk saam met dr. Mengele wil weet. ’n Joodse dokter en die assistent van een van die gruwelikste moordenaars van Jode … Die lewe lewer inderdaad vreemde vennootskappe op. Nie dat Miklós in die aangeleentheid veel sê sou gehad het nie. Tog is dit grieselrig om aan te dink.”
“Hoe was dr. Nyiszli aan u verwant?” wil Sarah weet.
“Sê tog maar vir my Yitzchak, Sará. Dis onnodig om so formeel te wees.”
Sy knik.
“Miklós Nyiszli was ’n broerskind van my moeder en byna 30 jaar ouer as ek.
