sej spomjatkuja, zo je so we wuchodźe njeprawda stała. A nazhonjena njeprawda sej puć namaka. Hač je to přeco prawy puć, to je druhe prašenje. Nětko medije ze zapada chcedźa, zo je Sakska bruna a Budyšin je bruny atd. To zdadźa so paralele z tehdyšim systemom być – pod hesłom »to chcemy słyšeć, a to nochcemy słyšeć«. Nětko ma so Budyšin wo to starać, tónle wobraz w zapadźe abo samo na swěće zaso změnić. Je dźensa jara wažne wo tym rozmyslować, kak sej swoje měnjenje tworiš. Móžeš zamołwitym hišće dowěrjeć? Kajki je poměr mjez swobodu měnjenja a čłowjeskej dostojnosću? Kak móža ludźo w zjawnosći demonstrować a někomu prajić, zo njeje witany, zo ma hić? A zakoń to dowola, to njerozumju. Tute ekstremy so dźeń a bóle přiwótřeja. Tež kultura, tolerantnje z druhimi měnjenjemi wobchadźeć, dyrbi so zaso namakać.
wabjenje za wólby Ludoweje komory, Kulow, 03.03.1990
Tam je so druhe woknješko wočiniło
Gabriela Gruhlowa (* 1962)
Sym w Budyšinje wotrostła, na Serbsku rozšěrjenu wyšu šulu chodźiła, tam 1981 maturu złožiła, po tym pak njejsym studowała. Sym so wo studijne městno mediciny požadała, ale wotprajenje dóstała. Z tym pak běch hižo ličiła. Dawno je rostł we mni rozsud, ze zbrašenymi dźěłać. Za to sy w NDRskim času jenož rehabilitacisku pedagogiku studować móhł. Nó haj, to tež njeběše tak to prawe. Wšo politiske w šuli sym syte měła, tohodla prajich, zo póńdu do Großhennersdorfa na Katharinenhof, kotryž měješe hižo dołhu tradiciju jako hladanska institucija diakonije. Tam sym lěto pola zbrašenych dźěłała. To běše tehdy zetkanišćo za tych, kotřiž njejsu ze systemom NDR wjac telko činić měć chcyli, tam je jara wjele młodych ludźi dźěłało.
Jako 15lětna buch konfirměrowana a wot toho časa chodźach na młodu wosadu tu w Budyšinje. Christian Schramm běše naš diakon, wón běše wot srjedź sydomdźesatych lět tu a je młodu wosadu nawjedował. Tehdy je mnoho młodostnych na młodu wosadu chodźiło, dokelž je wón ju jara progresiwnje nawjedował. Měješe tehdy hižo charismu a je młodostnych přićahował. Kóždu póndźelu wječor smy so w rumnosćach cyrkwinskeje wosady na Hrodowej zetkali, a wón je na gitarje młodźinske spěwy, tež kusk moderniše křesćanske, hrał. Njeńdźeše jenož wo bibliske dźěło, ale Christian je tež wo hudźbje a literaturje rěčał, tež wo wěcach, wo kotrychž njejsy w šuli słyšał. Wo modernej hudźbje! Młodostni su so za Pink Floyd, za Beatlesy atd. zajimowali, a to je wón předstajił. Abo młodostni su swoju hudźbu předstajili. Zdźěla je tež kusk do směra wujasnjenja seksuality šło. To w šuli měli njejsmy. A tež, štož nastupa hippiejow w zapadźe w 1970tych, 1980tych lětach, to smy wulke wuši dóstali. Tam je so druhe woknješko wočiniło. Přez młodu wosadu smy jónu kónc tydźenja, to sym snano 16 abo 17 lět była, na Katharinenhofje pola zbrašenych dźěłali. To je so za mnje hišće raz tajki nowy swět wotewrił, tam je pola mje klik sčiniło a sym sej prajiła: »Haj, pola zbrašenych chcu dźěłać.« Smy tež politiske diskusije wjedli, ale dyrbjachmy wězo kedźbować. Tež w młodej wosadźe běchu młodostni, kotřiž běchu pola stasi.
Sy w swójbje hinak rěčał hač w šuli. Doma je přeco rěkało, zo wostanje to, wo čimž smy rěčeli, w swójbje a zo njesměmy w šuli wo tym rěčeć. Poskachmy doma tež Deutschlandfunk, RIAS a SFB, wo tym druhim swěće smy potajkim wědźeli. To běše wězo zdźěla špatna kwalita. Radijo je přeco hišće šło, telewizija docyła nic. Jónu sym k narodninam małe radijo dóstała, a to sym sobotu po šuli přeco Radio Luxemburg poskała. Tam je hitparada běžała.
Naš nan njeběše ze systemom přezjedny a naša mać tež nic. Ale to je tak běžało, čłowjek je so aranžował. Hdyž by nan chcył, by w pjećdźesatych lětach móhł do zapada hić, ale staj tu wostałoj. Prěnja ćeža běše, zo je wón po abiturje hnydom jako wučer dźěłał a zo je dyrbjał do Kaserněrowaneje ludoweje policije zastupić, štož bě předchadnik Narodneje ludoweje armeje NDR. To je wón wotpokazał, a wot toho časa njeje wjac jako wučer dźěłać směł, to běše 1952/53. Na to je wón najprjedy raz doma był, a potom na Serbskej rěčnej šuli w Minakale jako wučer započał. Pozdźišo je jako lektor w serbskim nakładnistwje dźěłał a hišće jako dalokostudij kulturne wědomosće w Lipsku studował. Ale wón njeběše ženje w někajkej stronje. Smy kemši chodźili a my dźěći smy konfirmaciju měli. Stefan, mój starši bratr, je jako prěni młodźinsku swjećbu měł. Hanka, Marka, Jan a Christiana smědźachu hišće bjez młodźinskeje swjećby na rozšěrjenu wyšu šulu, ale pola nas młódšich je rěkało: »Štóž młodźinsku swjećbu nima, njemóže na rozšěrjenu wyšu šulu hić!« Myslu sej, zo pola telko dźěći staršej njejstaj wjac móc měłoj, kruće přećiwo tomu stać. Sym potom měła młodźinsku swjećbu a Tereza tež.
Wo zbrašenych njejsy w NDR wjele słyšał, njejsmy jich widźeli. Sym jenož wo Großhennersdorfje wědźała, a zo matej cyrkej a diakonija wjele tajkich domow. Diakonija běše nošer. Stat njeje wjele pjenjez dał, tute zarjadnišća dóstawachu hižo podpěru wot zapada. Najwjetši dźěl zbrašenych dźěći běše doma, jeli běchu maćerje doma, abo su so do Großhennersdorfa abo druhdźe dali. To běše tež kusk kaž tajki »optiski zmylk«, wo tym so njeje wotewrjenje rěčało.
Katharinenhof je w Großhennersdorfje mjez Ochranowom a Žitawu. Tam sym po abiturje dźěłać započała. Za młodostnych, kotřiž su tam dźěłali, mějachu WGje, w kotrychž hromadźe bydlachmy. Za mój čas běše tam tež hižo nowotwar, w kotrymž su tohorunja swójby bydlili, kiž su tam dźěłali. A pod třěchu su tež hišće młodostni bydlili. Dźěłach pola zbrašenych žonow wot spočatk 20 hač do někak 50, 60 lět. Spachu wšitke w jednej spanskej stwě, 30 žonow, a mějachu jednu stwu, w kotrejž su jědli. To běchu spočatk wosomdźesatych lět katastrofalne wuměnjenja, to sej docyła předstajić njemóžeš! We wulkej spanskej běštej jedna wanja a jedyn nuznik sobu nutřka. A hdyž su wjacori naraz dyrbjeli, su někotři na hornčk šli. To běše bóle dohladowanje hač spěchowanje. Spěchowanje je so hakle pozdźišo započało. Někotři su dźěłać chodźili, ale ći ćežko zbrašeni běchu wodnjo z nami. Smy so z nimi wuchodźowali, so cyle jednorje z nimi zaběrali a jim při jědźi podpěru dawali. Dokelž běchu telko hromadźe, běchu zdźěla hospitalizowane, psychisce zranjene. Sym wot ranja 6 hodź. hač do 12 hodź. dźěłała a popołdnju wot 15 hodź. hač do 18 hodź. Chodźachu chětro zahe do łoža. Jedne lěto sym tam była.
Tam je wjele młodych ludźi dźěłało. To běchu ći, kotřiž su system NDR jara kritisce widźeli. Wječor smy husto hromadźe sedźeli, wino a piwo pili, rěčeli. W Großhennersdorfje běše kulturny dom, hdźež běše hudźba, tam su skupiny přijěli. Tam bě cyle hinaše kulturne žiwjenje hač tu w Budyšinje, bóle swobodne. Su z cyłeje NDR tam přišli. Kaž Kerstin, z njej mam přeco hišće kontakt, smój zhromadnje w jednej stwě spałoj. Wona pochadźa z Łukowa, ma skoro samsnu biografiju kaž ja. Po abiturje njeje chcyła někak něšto studować a je potom tež tam dźěłać započała.
W NDR su někotre tajke domy za zbrašenych dawali, na přikład w Smolinach a w Fürstenwalde, a tam sy tež móhł dale wuknyć. W Großhennersdorfje bě móžno so na hojenskeho hladarja wukubłać dać. Tute powołanje běše tehdom jenož wot cyrkwje připóznate. Ale sym sej do hłowy stajiła, zo póńdu do Fürstenwalde na šulu, na wustaw samaritow. Tam běchu tež domy za zbrašenych, ale to bě bóle decentralnje zrjadowane, mějachu wšelake twarjenja. My wuknjacy bydlachmy w barace, mějachu jednu šulu, hdźež započachmy wuknyć. Tež w Fürstenwalde bě wšo cyrkwinske, a tam běše tohorunja tajki protestny klima, takrjec paralelny swět přirunujo
