drjewom, wuměłstwo, skupinsku dynamiku, hojensku pedagogiku a tak dale, to běše jara moderne. Tajke něšto kaž wuměłstwowu terapiju w NDR znali njejsmy. A mějachmy docentow, kotřiž běchu tež protestnicy, to běchu wuměłcy, pedagogojo a wučerjo, kotřiž njejsu chcyli ze systemom NDR ničo wjac činić měć. Nawuknychmy tam na přikład, kak móžeš zbrašenym alfabet hinak zbližić, přez Montessorijowu abo Waldorfowu pedagogiku. To je dźensa cyle normalne, ale tehdy běše to wšo nowe.
Mějachmy přeco jedyn tydźeń šulu a dwaj tydźenjej praktikum pola małych dźěći, młodostnych abo dorosćenych, tajke běchu stacije. Běch tež pola młodostnych, a tam běše skupinski nawoda, kotryž běše jara wotewrjeny. Wón je z młodostnymi na přikład w dowolu k morju jěł, hdźež běše cyrkwinski dom a je prajił: »Činimy FKK.« Tři lěta je wukubłanje trało, ale po połdra lěće dyrbjach přestać, dokelž běše Maria po puću.
Sym so do Budyšina nawróćiła a z Clausom nowe žiwjenje započała, to běše spočatk 1984. Maria je so samsne lěto narodźiła. Běchmoj so přez młodu wosadu, přez Christiana Schramma zeznałoj. Claus wšak je dźesaty lětnik wotzamknył, je wukubłanje k mulerjej zakónčił, potom do armeje šoł a po tym na studij twarstwa do Choćebuza. Jeli sy dobry był, sy bjez abitury móhł na fachowej šuli studować a so z twarskim inženjerom stać. Dyrbješe pak po połdra lěće politiskich přičin dla přestać studować, dokelž je tróšku přeofensiwnje swoje měnjenje prajił. Za to dósta jedne lěto »Bewährung in der Produktion«, tak je so to tehdy mjenowało. Po tutym lěće pola Zwjazka kombinatow za twarstwo NDR je so rozsudźił dale njestudować. Je k cyrkwi šoł a je tam 1983 jako zawodny rjemjeslnik započał. Dokelž běše pola cyrkwje přistajeny, je Christiana zeznał a tež na młodu wosadu chodźił. Ći starši w młodej wosadźe su so přeco pjatk zetkawali. Ja sym přeco dźesać dnjow dźěłała a štyri dny swobodne měła. To sym domoj jěła, tak běše to hižo w Großhennersdorfje a potom tež w Fürstenwalde. Tak sym Clausa w młodej wosadźe zetkała.
Smój so zeznałoj a chětro spěšnje pytnyłoj, zo so to hodźi, a běch tež chětro spěšnje samodruha. To mojej staršej Clausa hišće znałoj njejstaj. Rozsudźich so, zo wostanu najprjedy raz doma. Po Mariji bě spěšnje Florian tu a po tym Jakub. Woni su jenož jedne lěto a tři měsacy a jedne lěto a štyri měsacy rózno. Tak njemějach žane prawe wotzamknjenje.W Fürstenwalde smy paralelnje statne wukubłanje na pomocneho hladarja chorych měli, přeco jedyn dźeń w chorowni a kusk teorije. To běše tajke zrěčenje ze statom. A to běše moje wotzamknjenje. Wot 1984 hač do kónca 1989 sym doma była.
Naše prěnje bydlenje běše na Hornčerskej, w bliskosći wosadneho doma, hdźež Claus nětko dźěła. Tehdy słušeše chěža, kotraž nětko před wosadnym domom steji, hišće wosadźe. Bydlenje smy sej ze starej žonu dźělili. Mějachmy kuchnju, bydlensku, spansku a zhromadny nuznik bjez wody. A druhdy sy to hižo na chódbje čuł. Tam smy tři lěta bydlili. Spansku njejsmy móhli tepić, to běše w zymje kaž lodowa dźěra. Dyrbjachmy wšo sami tepić, to běše wšo jara prowizoriske. Ale to dźěše, wšako je so mnohim tak šło, zo běchu tepjenje a kachle jara prowizoriske. 1987 smy na Hošic hasu přećahnyli. W tamnišim Lutherowym domje mějachmy tři stwy, potajkim tež jednu dźěćacu.
Mějachmoj dale wuski kontakt z Christianom Schrammom. Claus běše přistajeny pola Budyskeje ewangelskeje wosady swjateho Pětra a Christian běše tež tam přistajeny. Claus měješe pola Christiana tež přeco něšto činić, a tak staj hromadźe dźěłałoj abo sedźałoj. Na młodu wosadu smój dale chodźiłoj, so wotměnjejo. Jónu je Claus na dźěći kedźbował a jónu ja. Mjeztym běchu tež mnozy druzy, kotřiž su tam prjedy chodźili, swójbu załožili. To smy w lěću na kubłanski tydźeń jěli, běchmy z dźěćimi hromadźe w Smochćicach a druhdźe.
Dokelž běch doma, njejsmy financielnje tak wjele měli. Njemějachmy žane awto. 1988 smy prěni raz hromadźe do dowola jěli. Ewangelska cyrkej měješe stan při Werbelinskim jězorje a kóždej dwaj tydźenjej běše změna. Dyrbjachmy sej jenož někajke spanske měchi organizować a potom smy na dwě njedźeli do toho stana zaćahnyli. Awto smy sej wot Clausoweju staršeju wupožčili, stary Wartburg, tajka prawa klepotawa. Z tym smy tam horje jěli.
Atmosfera do přewróta běše tajka kaž wšudźe: Tu dyrbi so něšto změnić. Wot časa glasnosće, wot 1985, běše tu – kaž w cyłej NDR – tajka nalada noweho zazběha. Pola Christiana su so intelektualni wječor trjechili. Tam běchu tež Serbja pódla. Druhdy smój tež wobaj na hodźinku ke Christianej prěki šłoj, bjez babyfona abo tak! Srjedź septembra 1989 staj Christian a Claus z druhimi angažowanymi ludźimi iniciatiwnu skupinku Nowy forum załožiłoj, do toho skupina hišće tak rěkała njeje. Na spočatku běše wona mjeńša, ale potom je so to bóle a bóle wotewriło. Přez zapadne medije, kaž Radio Rias a Deutschlandfunk zhonichmy, što so w kraju stawa, što bě w lěću 1989 w Praze a w Madźarskej.
Njeměr bě so hižo w nalěću 1989 započał, jako běchu komunalne wólby. Štyri lěta do toho, 1985, smój hišće wolić šłoj. Běchmoj tam krótko do 18 hodź., woni docyła wjace z namaj ličili njejsu. A běchu pola nas hižo hóčku sadźili. Smój do kabiny šłoj a mjena přešmórnyłoj. To běše takrjec ćichi protest. Stejachmoj wšak pod škitom cyrkwje. W meji 1989 běchmoj tež wolić, a po tym na kontroli. Sy móhł w šesćich tam přińć a přihladować, kak so hłosy wuliča. 1985 to hišće móžno njebě. 1989 su ličili, ale to běchu hižo wjele wjace protestnych hłosow. Smój to widźałoj, ale w nowinach je so něšto cyle druhe wozjewjało. Tohodla potom rěkaše: sfalšowanje wólbow. Njejsy wšak swój protest tak wótře do swěta trubić móhł, hewak by hnydom preč był. 1. meje hižo lěta dołho wjac na oficialnu demonstraciju šłoj njejsmoj, to so tež nichtó wjac prašał njeje. Za mnje běše z tym hižo prjedy kónc, po šuli běše moja poslednja demonstracija.
A potom, w nazymje, dóstachmy namołwu k Nowemu forumej, ta je z Berlina k Thomasej Pilzej do Großhennersdorfa přišła. W pišćelowej firmje Eule je tehdy Ulli Keller dźěłał. Pišćeletwarcy běchu za čas NDR tajka niša za tych, kotřiž njejsu ze systemom přezjedni byli. Ulli běše jara angažowany, tež přez młodu wosadu, runje tak kaž jeho žona Andrea Spee-Keller. Claus a Ulli staj namołwu pola Thomasa Pilza wotewzałoj, wona dyrbješe so rozmnožić. Tehdy hišće žane kopěrowaki dawali njejsu. Christian a Claus staj namołwu trochu zmodifikowałoj. Mój bratr Jan bě tehdy farar w Hrodźišću, wón měješe tajki rozmnožowanski nastroj. Jedna znata wote mnje móžeše derje na pisanskej mašinje pisać, wona je připódla wšo hišće raz wotpisała a Jan je to rozmnožił. Běše tajka namołwa k podpisanju, »Chcemy něšto změnić, štó čini sobu?«, a to su ludźo podpisali. Pola Christiana sy móhł podpisać a pola nas na Hošic hasy tohorunja. Smy cyle horjeka bydlili a k nam su ludźo přišli, kotřiž chcychu sobu činić a podpisać. Tam běchu zawěsće tež ludźo wot stasi pódla, ale nó haj ... To běše w septembrje a oktobrje.
Što smy chcyli? Swobodne wólby, swobodne medije, žanu censuru, to běchu hłowne temy. Nic jenož preč z censuru wokoło medijow, ale tež nastupajo hudźbu. Hudźba běše wšak tež censurowana. Wot 1988 běše to hižo wotewrjenišo, to wšak běchu tu hižo prěnje koncerty ze skupinami ze zapada.
W Lipsku běchu w septembrje ’89 prěnje demonstracije, to zhonichmy přez zapadne medije. Tež w Plauenje, w Berlinje, wokoło toho 7. oktobra, jako běše 40 lět NDR. A paralelnje běchu w Prenzlauer Berg zetkanja, demonstracije, rjećazy swěčkow, a to smy wšo přez medije zhonili.
Z Clausom smój spočatk nowembra 1989 wulke dožiwjenje měłoj, jako běchu w Berlinje jazzowe dny. Mějachmoj swobodny kónc tydźenja, za naju. Běchmoj 4. nowembra w Berlinje, jako běše tam wulka demonstracija z 500 tysac do miliona ludźimi. K tomu
