zeznali. Rěkaše, zo budźe demonstracija, wo tym smy tež hižo w radiju słyšeli. Chcychmoj tam na kóždy pad pódla być. Sobotu běše wulke zetkanje w bliskosći dźiwadła Volksbühne, a tam su hižo mnozy transparenty měli kaž »Stasi in die Produktion« abo karikaturu Egona Krenza jako wjelk-wowka. To běše jara putace za naju. Demonstracija je so w dźesaćich započała, dźěše po centrumje, nimo uniwersity, dale Pod Lipami a nimo Palasta republiki. Na Alexandrowym naměsće běše potom wulki manifest, hdźež su spisowaćeljo, opozicionelni, dźiwadźelnicy atd. rěčeli. To běše za naju něšto cyle wulkotne. Tež spisowaćel Stefan Heym je tam rěčał. Někotři su prajili, zo trjebamy nowy system, někotři su prajili, zo dyrbi so NDR tak změnić, zo je žiwjenjahódna. Chcychmy poprawom žiwjenjahódnu NDR. Njejsmy z tym ličili, zo změna tak spěšnje póńdźe a zo to tak spěšnje zaso hromadźe přińdźe. Z němskej jednotu njejsmy ličili.
Swobodu pućowanja smy sej wězo tež přeli. Tehdy w lěću wšak su w Praze hižo telko ludźi w zapadoněmskim wulkopósłanstwje byli a ći su w oktobrje přez NDR móhli do zapada jěć. To je sud přeběžał. Na to je hišće wjele wjace ludźi próstwu wo wupućowanje stajiło. Sobotu, 4. nowembra běše w Berlinje ta wulka demonstracija, spočatk přichodneho tydźenja je politběrow hromadźe sedźał, a 9. nowembra je Günter Schabowski, tehdy čłon Centralneho komiteja SED, prajił: »Wot nětka su hranicy wotewrjene.« Tak spěšnje poprawom njejsmy z tym ličili. Běchmy za změnu, ale zo dwaj stataj paralelnje dale běžitej. Jako pak je so hranica wotewriła, je wjele ludźi, kaž mój tež, hižo prajiło: »To je było.«
Nó haj, zrudni njejsmy byli, tak to prajić njemóžeš. Potom wšak běše cyle spěšnje swoboda pućowanja, wot nowembra je dawał powitanski pjenjez a w adwentnym času smy jako swójba kónc tydźenja prěni raz zhromadnje do zapada jěli. Běch hišće doma, Claus je snano dwaj dnjej dowola wzał a smój z dźěćimi z Trabijom, najskerje wot přichodneju staršeju, do zapada jěli. W Nordheimje – to je městačko blisko Kassela – mějachmy partnersku wosadu Budyskeje wosady na cyrkwinskej runinje. Woni su Pětrowu wosadu financielnje podpěrali a potom su tež přećelske styki nastali. Dóstachmy wosobinsku podpěru, to je so zawěsće wot zapadneje cyrkwje tež tak propagowało, na přikład priwatne, swójbne pakćiki. Mějachmy kontakt z tamnišim młodźinskim diakonom. Jeho swójba je nam kofej, hrajki za dźěći, drasty, šokoladu, mydło atd. pósłała. A tam smy potom w decembrje jěli. Běchmy na hodownych wikach, a to běchu hodowne wiki – ow, kaž wulki dźiw! Smy tež w Aldiju nakupowali, a tam běše wšitko hišće w kistach.
Kak je pola nas z konsumom wupadało? Běch doma, mějachmy mało pjenjez. A hdyž je něšto dawało, kaž na přikład banany, smy so wězo tež nastupili. Moja přichodna mać je mje jara podpěrowała, wona běše w tym času hižo doma. Moja mać je hišće dźěłała. Ale přichodna mać běše, jako je so Claus narodźił, hižo spočatk 40, ze 60 je wona do renty šła, to běše wón spočatk 20. Claus je z 20 lětami hižo zběrku tačelow ze zapada měł, dokelž je wona směła prěki jěć. Wón wšak běše tež kusk zapleńčeny wot swojeje maćerje, wot nana docyła nic. Nan běše stary oficěr Wehrmachty. Claus měješe dweju wujow prěki a je směł swoje přeća wuprajić. Wón je w šuli hižo prěnje Levi’s měł! To běše něšto cyle wosebiteho! Přez to sy swój protest tež kusk pokazał, njejsy měł NDRske jeansy, kotrež njejsu ničo hódne byli, ale sy měł jeansy ze zapada. A sy měł »matu« na hłowje, dołhe włosy, kaž w zapadźe. Abo značku »mječe k radlicam«, to běše kónc 1970tych/spočatk 1980tych lět tajka namołwa, a tu sy sej tež na drasty přišić móhł. Ja to njejsym měła, ale Claus je to měł.
Najprjedy njeje nichtó dale doprědka hladał hač do nalěća 1990, jako běchu prěnje swobodne wólby a so nowa Ludowa komora woleše. To běše euforiski čas, mjeztym běchu so podskupiny Noweho foruma wutworili a tež Serbska narodna zhromadźizna, a zastupjerjo wobdźělichu so na Centralnym kulojtym blidźe NDR. Hranicy běchu wotewrjene, to běše wšitko hižo wotewrjenišo, dźěłowe skupiny so organizowachu. Ludźo mjeztym tež bóle wědźachu, hač chcedźa do CDU abo w Nowym forumje wostać, kiž wšak je so potom ze Zelenymi zwjazał. Tehdy su politiske měnjenja hižo rózno šli, to běše žno kónc euforije. Do přewróta wšak je najprjedy raz wo změny w NDR šło. Ale potom su chětro spěšnje wołanja za zjednoćenej Němskej a zapadnymi pjenjezami přišli. Poprawom sy poněčim tež spóznał, zo njeby to paralelne wjac dołho šło. Jako běchu hranicy wotewrjene, su přeco wjace ludźi do zapada na dźěło jězdźili abo su so přesydlili.
Njejsym to poprawom docyła jako přesłapjenje začuwała. Smy sej přeco prajili, zo dyrbi někak dale hić. Smy wjeseli byli, zo běše wotewrjenišo. Maria je na přikład 1990 do šule šła a to wšak běše hišće NDR, Hilža Nukowa běše nowa direktorka – w jednotliwych institucijach su wšak tež hižo změny byli – a jeje narěč při šulskim zachodźe njeběše scyła wjac politiska. Tu je so potajkim hižo něšto na dobro změniło! Mějach tež dobre začuće při tym, Mariju tam do šule pósłać, dokelž sym wědźała, zo njedyrbja wjac do pioněrow, njezměja žane pioněrske popołdnja. To njebě wjac tak politiske, njedyrbja wjac na apel. Abo rano, hdyž je wučer do rjadownje přišoł, dyrbješe tón, kotryž běše na rjedźe, prajić: »Budźće zwólniwi!« – »Stajnje zwólniwi!«, to běše kaž w Sowjetskim zwjazku. A potom smy so sydnyli. A hdyž njejsy to wótře dosć prajił, sy to hišće jónu prajić dyrbjał.
W nowembrje 1989 je Jakub započał do pěstowarnje chodźić a 1. januara 1990 započach na Židowje napřećo starowni dźěłać. Wjednik je tehdy w Debrikecach sedźał, w tamnišim starym hrodźe běše tež dom za dorosćenych ze zbrašenjom. Je mje přistajił, hačrunjež njemějach žane wotzamknjene wukubłanje. Wón běše chětro liberalny, měješe hižo za čas NDR ideal, zo chcyše zbrašenych dale přinjesć, chcyše jich tež kubłać. Tehdy je so to hišće mjenowało »Einrichtung für förderungsfähige schulbildungsunfähige Kinder und Jugendliche«. A to běchu dźěći a młodostni z duchownym zbrašenjom. We wosomdźesatych lětach su po cyłej NDR tajke strowotnistwu přirjadowane zarjadnišća nastali.
Spočatk 1990tych lět sym pódla dźěła tři lěta do Drježdźan jězdźiła a tam wukubłanje na hojensku hladarku zakónčiła. 1991 nastachu šule za duchownje zbrašenych. Po tym zo běše stat zjednoćeny, so struktury připodobnichu. Tohodla stachmy so ze šulu, smy ze strowotnistwa ke kubłanju přišli. To běše derje tak! Sakska je dyrbjała nowy wučbny plan nastajić, tež za šule za zbrašenych. Su system z Bayerskeje a z Badensko-Württembergskeje přewzali. Tak kaž šule tam fungowachu, buchu tež naše pomału natwarjene, to rěka, zo stej přeco jedna wučerka a jedna kubłarka hromadźe w jednej rjadowni. A to je dźensa hišće tak. Dźěłam jako kubłarka a dźensa hišće swoje dźěło lubuju.
Smy tehdy kaž tež dźensa w přećelskim kruhu, w kotrymž su tež změny byli, ale ludźo su přeco zaso dźěło namakali. Někotři su snano jónu dlěje bjezdźěłni byli, ale to běše někak normalita. Druhdy sy so wězo prašał, čehodla bu zawod zawrjeny. A w telewiziji sy widźał, kelko tysacow bě bjezdźěłnych, ale w mojej bjezposrědnjej wokolinje a swójbje to tak njeběše. Sym to w medijach widźała, ale sama tajke problemy dožiwiła njejsym. Ludźo su wšak tež přeco bjezdźěłny pjenjez dóstali abo wotrunanje atd. Jim so principielnje njeje hubjenje šło, njejsu chudźi byli.
Sym spokojom z tym, kaž je so wuwiło. Wšitko so tola tež dale wuwiła, to je demokratija. Bohudźak, zo smy w demokratiji žiwi. Z tym dyrbiš žiwy być, zo njeje přeco tak, kaž sej to sam mysliš. A potom dyrbiš to najlěpše z toho činić.
wurjadny zwjazkowy kongres Domowiny z nowowólbami předsydy,
