niemiecka, która pozbawia Cypr suwerenności. Obie historie są błędne, a żądania, które z nich wynikają, bezsensowne: Cypr nie może spłacić swojego zadłużenia, podczas gdy Niemcy i UE nie mogą po prostu wrzucać pieniędzy w bezdenną cypryjską dziurę finansową. Jedna i druga wersja zdarzeń zaciemnia istotny fakt: coś jest nie tak z samym systemem, w którym niekontrolowane spekulacje bankowe mogą doprowadzić do bankructwa całego kraju. Kryzys cypryjski to nie burza w szklance wody marginalnego kraju, lecz przejaw problemów całego systemu UE. Dlatego rozwiązania powinny polegać nie tylko na wprowadzeniu większych regulacji zapobiegających praniu pieniędzy, ale i na gruntownej zmianie całego systemu bankowego – mówiąc wprost, potrzebujemy pewnego rodzaju socjalizacji banków. Lekcja płynąca z kryzysów, które zaczęły wybuchać na całym świecie po 2008 roku (Wall Street, Islandia itd.), jest jasna: cała sieć funduszy i transakcji finansowych, od pojedynczych depozytów i funduszy emerytalnych, aż po funkcjonowanie wszelkiego rodzaju instrumentów pochodnych, musi zostać objęta kontrolą społeczną, usprawniona i uregulowana. Może to brzmieć utopijnie, ale prawdziwą utopią jest łudzenie się, że przetrwamy, jeśli wprowadzimy ledwie kosmetyczne zmiany.
Natrafiamy tu jednak na śmiertelną pułapkę, której należy unikać: niezbędna socjalizacja banków nie stanowi kompromisu między pracą najemną a kapitałem produkcyjnym przeciwko sile finansów. Krach finansowy jest oczywistym przypomnieniem, że obieg Kapitału nie jest zamkniętą pętlą, która może się sama podtrzymywać przy życiu – obieg ten odsyła do rzeczywistej produkcji i do sprzedaży rzeczywistych towarów, które zaspokajają rzeczywiste potrzeby ludzkie. Jednak bardziej subtelna lekcja płynąca z kryzysu polega na tym, że nie ma powrotu do tej rzeczywistości – cała retoryka: „Przejdźmy od wirtualnej przestrzeni spekulacji finansowych z powrotem do prawdziwych ludzi, którzy produkują i konsumują”, jest głęboko myląca; to ideologia w najczystszej postaci. Paradoks kapitalizmu polega na tym, że nie można wyrzucić brudnej wody spekulacji finansowych i jednocześnie zachować zdrowe dziecko realnej gospodarki: brudna woda krąży tak naprawdę we krwi zdrowego dziecka.
WIEMY TERAZ, KIM JEST JOHN GALT!
Ten paradoks stał się namacalny, gdy jesienią 2013 roku Stany Zjednoczone zawiesiły funkcjonowanie urzędów państwowych. O co tak naprawdę chodziło? W połowie kwietnia 2009 roku odpoczywałem w pokoju hotelowym w Syracuse w stanie Nowy Jork, przeskakując między dwoma programami telewizyjnymi: dokumentem PBS na temat Pete’a Seegera, wielkiego lewicowego piosenkarza country, oraz materiałem Fox News na temat spotkania antypodatkowej Partii Herbacianej w Austin w Teksasie, podczas którego inny piosenkarz country wykonywał populistyczną piosenkę przeciwko Obamie – pełną skarg, jak to Waszyngton opodatkowuje ciężko pracujących zwykłych ludzi, aby finansować krezusów z Wall Street. Między dwoma śpiewakami było dziwne podobieństwo: obaj wyśpiewywali antyestablishmentową, populistyczną skargę przeciwko wyzyskowi ze strony bogaczy i państwa, nawołując do podjęcia radykalnych środków, w tym do nieposłuszeństwa obywatelskiego. To kolejne bolesne przypomnienie, że przynajmniej w odniesieniu do formy organizacji dzisiejsza radykalna populistyczna prawica dziwnie przypomina nam starą radykalną populistyczną lewicę. Czy współczesne na wpół legalne chrześcijańskie grupy surwalistyczno-fundamentalistyczne, które widzą główne zagrożenie dla wolności w opresyjnym aparacie państwowym, nie są zorganizowane w podobny sposób jak Czarne Pantery w latach sześćdziesiątych XX wieku? W obu przypadkach mamy do czynienia ze zmilitaryzowaną grupą przygotowującą się do ostatecznej bitwy. Jak długo uda się kontynuować tę mistrzowską manipulację ideologiczną? Jak długo baza Partii Herbacianej będzie trzymała się fundamentalnej irracjonalności swojego programu: jak długo będzie chciała chronić pracowitych, zwykłych ludzi za pomocą uprzywilejowania „wyzyskujących bogaczy”, działając tym samym wbrew własnym interesom?
Niektórzy z nas pamiętają niesławne tyrady komunistycznej władzy przeciwko burżuazyjnej wolności „formalnej” – choć były one absurdalne, to istnieje ziarno prawdy w rozróżnieniu na wolność „formalną” i wolność „faktyczną”. Menedżer firmy zmagającej się z kryzysem ma „wolność” zwolnienia pracownika A lub B, nie ma jednak wolności zmiany sytuacji, która narzuca mu ten wybór. Gdy tylko podejdziemy do debaty na temat opieki zdrowotnej w USA w ten sposób, „wolność wyboru” zacznie jawić się inaczej. Moglibyśmy wybawić dużą część ludzi od wątpliwej „wolności” zamartwiania się tym, kto pokryje koszty leczenia ich choroby – od poszukiwania drogi wśród skomplikowanej sieci decyzji finansowych. Jeśli ludzie mogliby przyjąć podstawową opiekę zdrowotną za pewnik, jeśli mogliby na niej polegać tak, jak polegają na dostępie do wody, nie martwiąc się koniecznością wyboru firmy wodociągowej, to po prostu zyskaliby więcej czasu i energii na inne rzeczy. Płynie z tego taki morał, że wolność wyboru jest czymś, co działa faktycznie tylko wtedy, gdy istnieje złożona sieć warunków prawnych, edukacyjnych, etycznych czy ekonomicznych stanowiących niewidoczne tło umożliwiające nam korzystanie z wolności. To dlatego najlepszym antidotum na ideologię wyboru są takie kraje jak Norwegia: choć podstawowe warunki umowy społecznej są tam przestrzegane, a duże projekty społeczne realizuje się w sposób solidarny, norweska produktywność i dynamika znajdują się na niezwykle wysokim poziomie, skutecznie przecząc obiegowej opinii, że takie społeczeństwo popadłoby w stagnację.
Niewiele osób wie – a jeszcze mniej docenia ironię tego faktu – że My Way, kultowa piosenka Franka Sinatry, która podobno wyraża amerykański indywidualizm, jest wersją francuskiego utworu Comme d’habitude, co oznacza „jak zwykle” lub „jak mamy w zwyczaju”. Łatwo dojrzeć w tej parze – francuskim oryginale i amerykańskiej przeróbce – kolejny przykład sprzeczności między sterylnymi francuskimi manierami a amerykańską pomysłowością (Francuzi przestrzegają ustalonych zwyczajów, podczas gdy Amerykanie szukają nowych rozwiązań) – a co jeśli porzucimy fałszywe pozory takiej opozycji i dostrzeżemy w nawyku, comme d’habitude, smutną prawdę na temat tak zachwalanego poszukiwania nowych dróg? Aby móc działać my way, „po swojemu”, każdy z nas musi polegać w wielu kwestiach na comme d’habitude. Innymi słowy, wiele rzeczy musi zostać uregulowanych, jeśli chcemy cieszyć się naszą nieuregulowaną wolnością44.
Jedną z dziwniejszych konsekwencji krachu finansowego z 2008 roku i prób zaradzenia mu (ogromne sumy pieniędzy przeznaczane na pomoc bankom) był nawrót popularności Ayn Rand, której twórczość jest wcieleniem ideologii radykalnego kapitalizmu spod znaku „chciwość jest dobra”. Sprzedaż jej opus magnum Atlas zbuntowany poszybowała wysoko. Zdaniem niektórych widzimy już pierwsze oznaki realizacji scenariusza opisanego w książce Rand – strajku „kreatywnych kapitalistów”. Taka reakcja jest wynikiem całkowicie błędnego odczytania naszej bieżącej sytuacji: większość gigantycznych kwot przeznaczonych na ratowanie instytucji finansowych poszła właśnie do rąk uwolnionych od regulacji „tytanów”, których „kreatywne” działania zakończyły się niepowodzeniem i doprowadziły do krachu gospodarki. To nie kreatywni geniusze pomagają teraz leniwym szarakom; to raczej zwykli podatnicy pomagają tym nieudanym geniuszom.
Wystarczy przypomnieć sobie, że ideologiczno-politycznym ojcem długiego procesu gospodarczego, który zakończył się kryzysem finansowym z 2008 roku, był Alan Greenspan, pełnokrwisty „obiektywista” w stylu Rand. Tak więc wiemy teraz, kim jest John Galt, bohater Atlasa zbuntowanego: to idiota odpowiedzialny za krach finansów, w konsekwencji zaś – za groźbę zawieszenia urzędów państwowych. Aby obudzić się z kapitalistycznej „dogmatycznej drzemki” (jak by to ujął Kant), powinniśmy zastosować do naszej sytuacji stary żart Brechta z jego przeróbki Opery żebraczej: „Czymże jest obrabowanie banku w porównaniu z jego założeniem?”. Czymże jest kradzież kilku tysięcy dolarów, za którą idzie się do więzienia, w porównaniu ze spekulacjami finansowymi, które pozbawiają dziesiątki milionów ludzi domów i oszczędności,
