Asıl amaç ise gittikçe hayati önem kazanan ve Orta Asya’dan başlayıp Hindistan’a kadar uzanan ticaret yolunda gücü kendi eline alma isteğiydi. Birinci basamak Kazak bozkırlarının ele geçirilmesidir. Bu sebeple Ruslar, Kazaklarla ilişkilere ağırlık vermiş ama daha sonra koruma politikası ile başlayan bu karşılıklı ilişki onlara müdahale ile bitmiş, hanlıkların hayatiyeti sona erdirilmiştir. O dönemde uygulanan aşırı yaptırımlar, yerleşik hayata mecburi geçiş için baskılar, yasaklar, açlık, ölümler ve sömürü politikası bu toprakları yaşanılmaz bir duruma getirmiştir. Bu güçlükler içinde yaşayan Kazaklar, 18. asır sonlarından itibaren Ruslara karşı sürekli başkaldırırlar.
Baytursınulı da bu başkaldırıda yerini alır. Onun başkaldırısı bazen isyan olsa da çoğunlukla bu isyanın aydınlanma ile olacağını savunur. İlk Kazak okullarının kurulup açılışını, ilk Kazak Türkçesini anlatan ders kitaplarının yazımını o gerçekleştirir. Millet, ayağa kalkmak zorundadır, cahillikten bir an önce kurtulmalıdır. Kendine gelip bilim sahibi olmalıdır. Millet, ancak aydınlanmayla hürriyet ve istiklalini kazanabilecektir.
Şairin ruhunda fırtınalar kopmaktadır. Bu büyük fırtına onda bir aydının isyanını harekete geçirir. Bir aydın olarak olan bitene karşı çıkar. Mücadele eder. Zaten, ‘ölüme karşı savaşmak, yaşamın anlamını istemek, kural ve birlik için çarpışmak’ anlamına gelmez mi?
Ahmet Baytursınulı, Türkistan’ın aydınlatılması hareketinin önderlerindendir. 1912–1917 yılları arasında Türkistan’da Rus hükûmetine karşı bir ayaklanma başlatılır. 1917–1920 yılları arasında Çarlık Rusyası’nın devrimle yerini Bolşevik Rus hükûmetine bırakması sebebiyle Türkistan’da kısa da olsa bağımsız bir dönem yaşanır. Kazak cüzleri bu dönemde bir araya gelirler ve ‘Alaş-Orda Devleti’ni kurarlar. Bu devlet ancak üç yıl yaşayabilir. Daha sonra Ruslar egemenliği ele geçirirler. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği devri başlar. Alaş-Orda’nın ilk ortaya çıkışı 1905’tir. Daha sonraki dönemlerde çalışmalarını Alaş Partisi olarak sürdürmüş, 1928’de bu faaliyetler de sona ermiştir. Ama 1937 yılına kadar varlığını bir şekilde sürdürmüştür. Partinin adı Kazak Han’ı Alaş’tan gelmektedir. Onun diğer adı da Orda Han’dır. Alaş’ın amaçları, Türkistan’da hayatı çağdaş hale getirmek, Kazak ve Kırgızların kültürlerini hür bir şekilde yaşayabilmeleri, Türkistan bölgesine yerleşen Rusların buradan uzaklaştırılmasıdır.
Bu hareket, ‘Türkistan Müslümanları Komitesi’, Türkiye’deki ‘Jön Türkler’ hareketi, İtil-Kama bölgesindeki Mir Sultan Galiyev tarafından kurulmuş ‘Türk-Tatar Komitesi’ ile de iş birliği yapmaktaydı.
1919’da Alaş-Orda orduları Kızıl Ordu tarafından mağlup edilir ve liderlerinin çoğu öldürülür. Az sayıdaki Türkçü kanadın üyeleri Türkistan’ın güneyindeki Basmacı ayaklanmalarına katılırlar. Bu şekilde parti de hareket de dağılır.
Baytursınulı, 1917 Bolşevik devriminden sonra tekrar bozkırlara döner ve Alaş-Orda partisinde çalışır. Onun vatanı ve milleti için mücadele ettiği resmî kuruluşlardan biri Alaş-Orda’dır.
O, ayaklanmanın aydınlanma ile olacağını savunur. Ömrünü bu düşüncesini hayata geçirmek için uğraşarak harcar. İlk Kazak okullarının kurulup açılışını, ilk Kazak Türkçesini anlatan ders kitaplarının yazılımını o gerçekleştirir. Millet, ayağa kalkmak zorundadır, cahillikten bir an önce kurtulmalıdır. Kendine gelip bilim sahibi olmalıdır. Millet, ancak aydınlanmayla hürriyet ve istiklalini kazanabilecektir.
Eğer millet hareket etmezse ‘Qozğalmay uyqılı – oyav jatqan boyğa’ yatarsa kuruyan, haritadan silinen bir dere gibi yok olup gidecektir.
Kozğalmay bul küyiñmen jata berseñ,
Bolarsın Karasuvday akırında 25. (Özen men Karasuv).
O devir toplumunda mücadele edilecek tek şey düşman değildir. Problem çoktur. En önemlisi uyuyan halkın, bir türlü uyanamayan halkın uyandırılmasıdır. Aslında başkaldırı haklarının şuuruna varmış insanın işi değil midir? Bu yüzden Baytursınulı’nda isyan ve ayaklanma kelimelerinin anlamları ‘uyanmak, uyandırmak’ fiillerine yüklenmiştir. Yani haklarını bilen bir kişinin yapabileceği iş: uyanık olmaktır. Başkaldıran düşünce belleksiz olamaz. Bu yüzden uyanmak gereklidir, gerilim gereklidir.
Sömürücüler o uykudayken onun her şeyini sömürmektedir. Ama o bunun farkında bile değildir. Düşman onların uyanmaması için elinden geleni yapmaktadır:
Bu netken jurt uykışıl? 26 (Jıyğan Tergen)
Şair, hapishaneden annesine suçsuz olduğunu haykırır. Devrin idarecilerinin duymak ve anlamak istemediği bu haykırışı annesinin anlayacağından emindir. Bu sözler bir bakıma dertleşmek, içini boşaltmak için kaleme alınmıştır. İçinde bulunduğu durumun kötülüğünü ‘Hakkımda bir suçlama bile yok. Ama beni ecelden başka hiçbir şeyin/kimsenin giremeyeceği bir yerde tutuyorlar. Ölmemi bekliyorlar.’27 mısralarında dile getirir. Ardından ufak bir isyan sezeriz: ‘Ben bunları yaşamayacaktım. Yoksa levhü’l-mahfuzda kalem bunları yazmaması gerekirken mi yazmış?’ söyleyişi bunu bize hissettirir.
Qalamda lavhul-mahbuz umıtqan ba,
Jazbaptı bul orındı körmesine. (Anama Hat)28
‘Jıyğan Tergen’ şiirinde Kazak toplumunun önemli meseleleri ele alınır. Halkı ve halkın namusunu düşünenler azdır. Halk arasında birlik yoktur. İl idarecileri halka eziyet etmektedir. Halk memesi ağzında bir bebek gibi veya bir sarhoş gibi aralıksız uyumaktadır. Düşman, uyanıp kusurlarını görmemesi için onu uyandırmamaktadır.
Şiirin bütününde halk, eğitim ve okumaya davet edilir.
Bolsın kedey, bolsın bay,
Jatır beykam, jım-jırt, jay.
…………..
Emşegin emip,
Anağa senip,
Bala uyktaydı jastıkpen.
Kımızğa kanıp,
Zengin olsun fakir olsun
Sessizce, gamsız yatıyor.
…..
Memesini emip,
Annesine güvenen,
Bebek gibi yastığında uyuyor.
Kımıza doyup,
Kızarıp janıp,
Bay uyktaydı mastıkpen,
Şalap işken kedey mas,
Mına jurttıñ türi oñbas!
…..
Uykışıl jurttı
Tüksiygen murttı
Obır obıp, sorıp tur.
Tün etip küniñ,
Körsetpey miniñ,
Oyatkızbay korıp tur. (Jıyğan Tergen).
Kıpkırmızı
Kıpırdamadan bu hâlinle yatarsan sonunda dere gibi olursun.
Bu ne kadar uykucu bir halk?
Anama Hat.
Anama Hat.
