Türkistan'da Ceditçilik ve Mahmud Hoca Behbudî. Shavkat Kushmuratov

Скачать книгу

Necat gazetesini çıkarmayı başarmıştır. Aynı yılda Taşkent’te Ahmed Zeki Velidi Togan tarafından çıkartılan Kengeş dergisinin muharrirliğini de yapmıştır.64

      Abdurrauf Fıtrat (1886–1938): Türkistan Ceditçilik Hareketi’nin tanınmış şahsiyetlerinden, modern Özbek edebiyatının kurucu simalarından, tiyatro yazarı, naşir, şair, âlim olan Abdurrauf Fıtrat 1886 yılında bugünkü Özbekistan Cumhuriyeti’nin Buhara şehrinde doğdu. Ticaretle meşgul olan babası Abdurrahim Bey, okumuş, bilmiş kişilerdendir. Fıtrat Mir Arap Medresesine gider, 18 yaşına kadar çağdaş malumatlarla yetişir. Daha sonra hacca, Türkiye’ye ve Hindistan’a gider. O, 1909-1913 yıllarında İstanbul’da Daru’l-Mualliminde okur. Eğitimini bitirip ülkesine dönen Fıtrat, Buhara Tamimi Maarif Cemiyetini kurar. Buharalıların yardımıyla kurmuş olduğu bu cemiyetle siyasete ilk adımını atmıştır.65

      1917 yılında, sol görüşlü bu genç Buharalıların desteğiyle Genç Buharalılar anlamına gelen Yaş Buharalılar Partisini kurar. Fıtrat, 1918–1920 yılları arasında, siyasî ve kültürel mesajlar veren Oğuz Han, Çın Süyüş, Hint İhtilalcileri gibi eserlerini yazmıştır. Yine 1924 yılında dönemin zalim, işgalci gücü Rusya’yı hedef alan Ebulfeyz Han, Şeytanın Tanrı’ya İsyanı, Arslan gibi birçok eser yazar ve yazdığı bu eserden dolayı takibata uğrar.66

      Tölegan Hocamyarov Tevalla (1883–1937): Ceditçilik Hareketi’nin önemli şair, yazar ve öncülerinden olan Tölegan Hocamyarov Tevalla, 1883 yılında Taşkent’in Kökçe bölgesinde doğdu. Tevalla ilköğrenimini Beyler Beyi Medresesin’de aldı. Sonradan Rus-Tüzem okuluna gitti. Eğitimini bitirdikten sonra bir süre Tercümanlık yaptı. 1914 yılında Münevver Kâri, Abdullah Evlanî gibi büyük Ceditçilerle birlikte Taşkent’te bir yayın şirketi kurdu, orada kitap basım işleriyle uğraştı.67

      Tevalla bu faaliyetleri yürütürken çok büyük bir Rus tehlikesi olduğunu farkındaydı. Çok geçmeden 1937 yılında devrim karşıtı ithamlarla, millîyetçilikle suçlandı ve hapse atıldı. İçeriği; Türkçülük, İslamcılık olan Revnaku’l- İslam gibi eserleri, hicivlerle eleştirilerle dolu Muştum makaleleri, vatan sevgisini anlatan “Sevgili Vatan” gibi şiirleri ve kendisine hitap eden “Öz Vicdan” gibi yazıları vardır.68

      Übeydullah Hoca Esadullah Hocayev (1878–1937): Ceditçilik Hareketi’nin meşhur isimlerinden biri, devlet ve siyaset ehli, Özbek matbuatının ilk teşkilatçılarından olan Esadullah Hoca’nın oğlu Übeydullah Hocaev 1878 yılında Taşkent’te doğdu. Rus-Tüzem okulundan mezun olan Übeydullah Hocayev devlet dairelerinde tercümanlık yapmakla meşgul oldu. Daha sonra Saratov Üniversitesi Hukuk Bilimleri Fakültesi’nden mezun oldu.

      Ümit Cemiyeti’nin kuruculuğunu yapan Übeydullah Hocayev, Turan Cemiyetinin de kurucularından sayılmaktadır. Müstakil fırka oluşturma niyetiyle Taşkent’te Seda-i Türkistan gazetesini çıkardı. Gazete işine dönemin marifetçilerinden Abdullah Evlanî, Münevver Kâri, Abdurravuf Muzafferov’u da celbetmiştir. Bir matbuat haline dönüşen Seda-i Türkistan, 1915 yılında kapansa da aydınlanmanın oluşmasına zemin hazırlamıştır. Daha sonra Taşkent İşçi Alış Komitesi başkanlığına gelen Übeydullah Hocayev, Çar hükümeti işçilerinin başıboşluğunu ortaya çıkarmıştır.69

      Musa Said Canov (1893–1937): Buhara ceditçilerinin meşhur temsilcilerinden, marifetperver, tarihçi, kalkınma ve yükselme hareketine faal bir şekilde katılanlardan olan Musa Said Canov, 1893 yılında Buhara’da doğdu. Mir Arap Medresesi’ni bitirdikten sonra Said Canov Hokand’daki Rus-Tüzem okulunda okudu. Arap, Fars ve Türk edebiyatı, tarih ve coğrafya ile ciddi bir şekilde meşgul oldu. 1913 yılından itibaren Ceditçilik Hareketi’ne katılan Said Canov, 1917 yılında Yaş Buharalılar Partisinin teşkilatçılarından biri sayılmaktadır.70

      Abdullah Evlanî (1878–1934): 1878 yılında Özbekistan’ın başkenti Taşkent ilinin Mergança Mahallesi’nde doğdu. Aslen Hokandlı olan dedesi Mir Nimet Bay, yaycı, okçu babası Miravlan ise terziydi. Evlanî yedi yaşındayken Ekrem Han adlı bir hocadan ders alır, 1890 yılında mahallesindeki medreseye gitmeye başlar. Daha sonra ise Şeyhantahur bölgesindeki Abdülmelik Bay Medresesi’ne gider, Molla Ömer Ahund’dan ders almaya devam eder. Ancak ekonomik sıkıntı ile karşı karşıya kalan Evlanî, kışın okuyup yazın çalışmaya karar verir. Bundan böyle inşaat işlerine girer, kerpiç işleriyle meşgul olur.

      1904 yılına gelindiğinde kendini maddi olarak toparlayan Evlanî, Taşkent’in Mir Âbâd bölgesinde Usûl-i Cedit okulu açar ve halka hizmet etmek için ilk adımını atar.1914-1915 yıllarında başka bir Ceditçi Übeydullah Hocayev ile Seda-i Türkistan yani Türkistan’ın Sesi Gazetesi’ni birlikte yürütmeye karar verdi.71

      Evlanî, yeni okulu açtıktan sonra yeni eserler de yazmaya başladı. 1909–1917 yılları arasında Birinci Muallim, İkinci Muallim, Türkî Gülistan Yahut Ahlak, Mektep Gülistanı gibi bir çok ders kitabı yazdı. Daha sonraları,Üçüncü Muallim, Mektep Coğrafyası, Teslim-i Elifba, Teslim-i Sâni gibi eserleri yazmış ve “Neşriyat”, “Mektep” gibi şirketlerin kurulmasına vesile olmuştur.72

      Sirâciddin Sıdkî (1884–1934): Ceditçilik Hareketi’nin mücadeleci isimlerinden olan Sıdki, 1884 yılında Taşkent’in kuzeydoğusunda İskender köyünde doğdu. Babası Mirzahid Ahund okumuş kişilerden olup geçimini işçilere yemek taşımak, atlara bakmakla geçirirdi. Altı yaşlarında babasının yardımıyla okuma yazma öğrenen Sıdkî 1903 yılında Taşkent’e gelir ve Rahmetullah Medresesinde Şah Muhiddin Ahund’dan Arapça öğrenir.73 Daha sonra Fergana’ya giden Sıdki, burada Mirza Haşim Hocendi’den sülüs, talik, rika, yakuti, ubeydi gibi hatları öğrenir ve bu dönemde şiir yazmaya başlar.74

      Sıdkî, Ceditçilik Hareketi tarihinde damgasını vurmuş önemli şahsiyetlerden biridir. O, sözlerinden, yazılarından çok çekmiştir. Sürgüne gönderilmiş, yakınlarından uzaklaştırılmıştır. Ancak tüm bu çabalarına rağmen ana yurdunu Türkistan’ın hürriyetini göremeden 1934 yılında vefat etmiştir.75

      Sıddikî Aczi (1864–1927): Sıddiki Aczi 1864 yılında Semerkant’a doğmuş bir Ceditçi âlim, yazar ve şairdir. Daha çok şiirleriyle Ceditçilik Hareketi’ne yön vermiş bir Cedit adamıdır. O, Ceditçilik Hareketi’ni kendi çabalarıyla duyurmaya ve yaşatmaya çalışmıştır. Aczi, beş ya da yedi yaşlarındayken babası Hasan Hoca vefat eder, dedesi Ali Hoca’nın himayesinde büyür. Daha sonra medreseye gidip Şerh-i Molla’ya kadar okur, kendisini dinî ilimler ve Arap dili için geliştirir.76 Aczi, Cedit fikirlerini yerleştirmek için birçok yazı, şiir, makale ve eser yazdı. Encümen-i Ervah, Mirat-ı İbret, Gencine-i Hikmet onun temel eserlerdendir. 1917 yılında Hürriyet gazetesinde, “ Taaccüp Söz”, “Yol Olsun, Nereye Gidelim?” gibi dikkat çekici makaleler yazmış ve aynı yıl vefat etmiştir.

Скачать книгу