“Hadikatüs-süada” eseri ortaçağ çeviri anıtı gibi, “Azerbaycan Edebî Çeviri Tarihî ve Füzulî”, Rehim Aliyev’in “Nesimî ve Klasik Dini Tarzın Oluşumu”, Feyzullah Neimi’ye Ait Eserleri, Yakup Babayev’in “Tarikat Edebiyatı: Sufizm, Hürufizm” eserlerinde eski dönem ve ortaçağ Azerbaycan edebiyatının aktüel sorunları ve açılmamış sayfaları derinlemesine incelenmiş ve analiz edilmiştir.
Bundan başka, Firidun Kurbanov’un “Ortaçağ Azerbaycan Edebiyatında İrfanî Sembollerin Evrimi”, Gülşen Aliyev’a-Kengerli’nin “Azerbaycan Fuzulî Çalışmasının Oluşumu”, “Azerbaycan Fuzulîsi Çalışması”, “Sanatsal Düşünce: Tarihsel Gerçeklik ve Estetik İdeal”, Nesimî üzerine araştırmaları, Zekulla Bayramlı’nın “Fuzulî ve Çağdaş Edebî-Teorik Görüş”, Leyli Aliyeva’nın “Fuzulî ve İngiliz Oryantal Çalışmaları”nda Tanınmış ve klasik Azerbaycan edebiyatının önemli edebiyat figürleri ve problemleri ayrıntılı olarak incelenmiştir.
Yirminci yüzyılın başlarındaki Azerbaycan edebiyatına ait olan Gülbeniz Babahanlı’nın “Haydar Aliyev ve Hüseyn Cavid”, “Azerbaycan Edebî Düşüncesi ve Hüseyn Cavid”, Lütfiye Asgerzade’nin “Hüseyin Cavid: Ortamı ve Çağdaşları”, Asif Rüstemli’nin «Edebî İstiklâlimiz», «Cafer Cabbarlı: Hayatı ve Ortamı», “Bayramali Abbaszade: Ordamı ve Mücadelesi” kitapları İslam Garibli`nin Me-hemmed Hadi`ye adadığı bilimsel eserleri ve diğer kitaplar bağımsızlık ışığında ortaya çıkan önemli çalışmalardır. İsa Habibbeyli`nin Celil Memmedkuluzâde, Mehemmed Ağa Şahtahtlı, Memmed Said Ordubadi, Mehemmed Tağı Sıdkı, Eyneli Sultanov üzerine yaptığı araştırmalar, modern Azerbaycan edebiyatı tarihçiliğinde özel bir yere sahiptir.
Edebiyat tarihine ve edebî şahsiyetlere ait Yaşar Karayev’in “Tarih: Yakından ve Uzaktan”, “Azerbaycan Edebiyatı: XIX ve XX Yüzyıllar”, “Bin Yılın Sonu”, Elmeddin Alibeyzade’nin “Azerbaycan Edebiyatı Tarihi”, Baloğlan Şefizade’nin “Azerbaycan Edebiyatı Tarihi (en eski dönemler)”, Bedirhan Ahmedov’un “XX. Yüzyıl Azerbaycan Edebiyatı” Veli Osmanlı’nın “Eski Türk Edebiyatı. VI-X Yüzyıllar”, Aliyar Seferli’nin ve Halil Yusufli’nin ders kitapları ve monografileri, Tahira Memmed’in “XIX. Yüzyıl Azerbaycan Edebiyatı”, Şamil Valiyev’in “Fuyuzat Edebiyat Okulu” monografisi, Şahbaz Musayev`in “Mirze Feteli Ahundzade”, Asger Gadimov’un “Encumen-i Şuara” edebî meclisi ve onun temsilcilerine adanmış araştırması, Panah Halilov, Şirmammad Huseynov, Kamran Aliyev, Celal Kasımov, Sanan İbrahimov, Allahverdi Mammadli, İman Ceferov, Ferman Halilov’un kitaplarında çok asırlık edebiyatımızın tarihi gelişimi, evrim süreçleri araştırılmış ve özetlenmiş, seçkin simaları dikkat odağı hâline getirilmiştir.
Son dönemlerde Nizamî Gəncəvi adına Edebiyat Enstitüsü`nde belirlenen “Sanatkarın Bilimsel Pasaportu” serisi istikametinde hazırlanıp yayınlanan “Abdürrahim Bey Hakverdiyev”, “Samed Mensur”, “İmadeddin Nesimî”, “Ceyhun Hacıbəyli”, “Memmed Cefer Ceferov”, “Efzeleddin Hakani», “Hanımana Alibeyli”, “Cengiz Aytmatov”, “Alişir Nevai”, “Muhtar Auezov” kitabları Azerbaycan edebiyat tarihinin devlet bağımsızlığı ışığında yaratılan yeni bilimsel örneklerdir.
Azerbaycan edebiyatı tarihinin 2004`den başlanan yedi ciltlik neşrinin beşinci cildinin yayınlanması ve diğer ciltler üzerinde yapılan çalışmaların esasen tamamlanması edebiyat tarihindeki önemli başarılardandır. Buna ek olarak, devlet bağımsızlığı idealleri ve Azerbaycancılık kavramı temelinde akademisyen İsa Habibbeyli`nin başkanlığı ile yeniden işlenen on ciltlik “Azerbaycan Edebiyatı Tarihi” temel bir bilimsel araştırma çalışmasıdır. Artık birinci ve ikinci ciltleri yayınlanarak bilimsel topluluğa sunulan “Azerbaycan Edebiyatı Tarihi” önemli bir bilimsel olay olarak karşılanmıştır.
Azerbaycan edebiyatı tarihi, ulusal edebiyat biliminin özel bir dalı olmuş, halkımızın çok asırlık edebiyatını ve manevi zenginliklerini inceleyen bir bilim alanı olarak sürekli gelişmiştir. Azerbaycan edebiyat biliminde Hemid Araslı ve Feyzulla Gasimzade edebiyat tarihçiliği ekolleri yaratmışlar. Günümüzde Azerbaycan edebiyatı tarihçiliği tüm yönleriyle gelişen yeni bilimsel ekol olarak yoluna devam etmektedir.
Edebiyat teorisi alanında İsa Habibbeyli`nin, Tahire Memmed’in, Şirindil Alişanlı`nın, Korxmaz Kuliyev`in, Asif Hacılı`nın, Nizameddin Şemsizade`nin, Himalay Kasımov`un, Mehmet Aliyev’in, Rahim Aliyev’in, Rahile Geybullayeva’nın, Pervane İsayeva`nın, Memmedali Mustafayev`in, Rafik Yusufoğlu’nun, Cavanşir Yusuflu’nun, Hüseyin Haşimli’nin, Hikmət Mehdiyev`in, Maral Yakubova`nın, Elnare Karagözova`nın kitapları önemli araşdırmalardır.
Nizamî Gencevi adına Edebiyat Enstitüsü`nün Edebiyat Nazariyesi Bölümünün hazırlayarak yayınlattığı 2 ciltlik “Edebiyat Nazariyesi: İnkişaf Merheleleri ve Problemleri” (Edebiyat Kuramı: Gelişim Aşamaları ve Sorunları”) monografisi son yıllar Azerbaycan edebiyatşünaslık biliminin önemli başarılarından biri olarak görülmeyi hak ediyor.
Son yıllarda düzenlenen “Edebi akımlar: estetika ve şiirsellik” seminerleri edebi kuramın yeniden geliştirilmesine ivme kazandırır. Yirminci yüzyılda, Memmed Cefer Ceferov, Mikayil Refili, Mir Celal Paşayev, Cefer Handan, Yaşar Karayev, Arif Hacıyev ve diğerleri Azerbaycan’da edebiyat teorisi alanında değerli bilimsel çalışmalar yapmış, ders kitapları yazmışlar. Akademisyen Memmed Cefer Ceferov, Azerbaycan edebiyat biliminde edebiyat teorisi okulunun temelini atmıştır.
XXI yüzyılda, Nizamî Gencevi adına Edebiyat Enstitüsü`nde edebi akımlar, edebi türler ve şekiller üzerine yeni edebiyat teorisi ekolleri oluşturulmaktadır.
Muhacir edebiyat çalışmaları alanında Kemal Talıbzade’nin “Ahmet Ağaoğlu», Bekir Nebiyev’in “Bayrak İnmedi (Mehmet Emin Resulzade)”, Elçin’in “Azerbaycan Muhacirleri Hakkında”, Vilayet Kuliyev’in “Neyimiz Var, Neyimiz Yok», “Ahmet Ceferoğlu”, “Muhacirlik Hafızaları, Akide Arkadaşları”, Nizameddin Şemsizade’nin “Unutulmuşlar Hakkında Uvertür” gibi denemeleri; Bekir Nebiyev’in “Göçmen Şair”, Elçin’in “Mehmet Emin Resulzade”, Vilayet Kuliyev’in “Ağaoğlular”, Aziz Mirahmedov’un “Ahmet Bey Ağaoğlu”, Nikpur Cabbarlı’nın «Muhacirlik ve Klasik Edebî Mirası», «Azerbaycan Muhacirlik Nesri», Abid Tahirli’nin “Azerbaycan Muhaceret Basınında Publisistika”, “Ceyhun Hacıbeyli”, Azer Turan’ın “Ali Bey Hüseyinzade” monografi ve kitapları bağımsızlık dönemi edebiyat biliminin başarısı olarak görülmeye değerdir.
Nizamî adına Edebiyat Enstitüsü`nün tahsis ettiği “Azerbaycan muhaceret edebiyatı kütüphanesi” serisinin üç cildi: “Mehemmed Emin Resulzade”, “Ceyhun Hacıbeyli”, Selim Refik Refioğlu “Fuzulî” cildleri artık baskıdan çıkmış, birkaç cildi ise baskıya hazır duruma getirilmiştir.
Modern edebî süreç hakkında Vakıf Yusifli’nin, Tahran Alişanoğlu’nun, Rüstem Kemal’in, Himalay Kasımov’un, Cihangir Memmedli’nin, Vakıf Sultanlı’nın, Elnare Akimova’nın, Esat Cahangir’in, İrade Musayeva’nın, Besti Alibeyli’nin, Nergis Cabbarlı’nın, Aygün Bağırlı’nın, Günay Karayeva’nın, Meral Yaqubova’nın, Salide Şerifova’nın, Lale Hasanova’nın ve diğerlerinin eserlerinde esaslı araştırmalar ve analizler yapılmıştır. Azerbaycan edebî eleştirisinde Memmed Arif Dadaşzade ve Yaşar Karayev bilimsel ekoller kurmuşlar. Şuanda, her iki ekolün devamcıları Azerbaycan edebî eleştirisini
