İlk kahramanlığı (sonraki destanlarda yoktur),
5. Gelin (sevdiği kız) hakkında haber (eş aramak),
6. Kızla yarışmak, güreşmek (veya güveyler arasındaki rekabet),
7. Zafer ve kahramanın gelinle dönmesi.
2. Konu: Batırın kahramanlıkları;
1. Düşmanın taarruzu hakkında haber,
2. Yola çıkma,
3. Batırların güreşmesi (bazen yolculuk uğurlu olmaz, batır esir düşer),
4. Teke tek mücadele ve kahramanın zaferi,
5. Zaferle geri dönme,
3. Konu: Düşmandan (köleden, rakipten) soyunu (taifesini, eşini, akrabasını) kurtarması:
1. Gelin ve akrabanın (soyun) esir olması hakkında haber (rüya görme, işaret verilme),
2. Kahramanın sevdiğiyle (eşiyle) düşmanın (Kobılandıda, Alşağır Han), rakibin ve kölenin (Alpamısta, Ultankul), evlenmeye niyetlenmesi,
3. Eşle (gelinle) gizli buluşma (Kobılandı) veya eşinin düğününe yabancı birisi gibi gelmek (Alpamıs),
4. Mücadele (yarış)de kahramanın tanınması,
5. Yurda dönme veya rakip ve kölelerin cezalandırılması,
6. Düğün.”27
ÖZKUL ÇOBANOĞLU, TÜRK EPİK DESTANLARI KAHRAMAN KALIBI
Özkul Çobanoğlu, Türk Dünyası Epik Destan Geleneği adlı kitabında Şakir İbrayev’in bu konudaki çalışmasına dayanarak “Türk epik destanları kahraman kalıbı”nın bir taslağını oluşturduğunu belirtir.
“A.) Birinci Daire: Kahramanın Doğumu, Çocukluk ve Yetişme Dönemi.
A.1. Kahramanın ailesi, yurdu ve halkı hakkında tanıtıcı bilgiler verilip tasvir edilir.
A.2. Destan kahramanının olağanüstü kişiliği ve doğumu.
A.3. Destan kahramanının olağanüstü çocukluk dönemi.
A.4. Kahramanın ilk kahramanlığı.
A.5. Kahramanın müstakbel sevgilisi hakkında haber alması.
A.6. Kahramanın sevgilisi ile güreşmesi veya aynı kıza talip olan diğer adaylarla yarışma.
A.7. Kahramanın sevdiğini alarak yurduna dönmesi.
B.) İkinci Daire: Kahramanın Kahramanlıkları.
B.1. Kahraman düşmanın saldırısı hakkında haber alır.
B.2. Kahraman hazırlanır ve sefere çıkar.
B.3. Kahramanın dövüşmesi.
B.3.1. Kahramanın teke tek dövüşü ve zaferi.
B.3.2. Kahramanın başarısızlığa uğraması ve düşmana esir düşmesi
B.4. Kahramanın yurduna zaferle dönmesi.
C.) Üçüncü Daire: Kahramanın Sevdiklerini Kurtarması.
C.1. Kahramanın sevgilisi veya akrabalarının düşman eline düştüğüne dair haber alması.
C.1.1. Kahraman rüya görür veya benzeri bir işaretle haber alır.
C.1.2. Kahraman aşağılanarak bu durum kendisine bir kişi tarafından bildirilir.
C.2. Kahramanın sevgilisine bir düşmanın, rakibin veya bir hizmetkârının talip olması.
C.3. Kahraman sevdiğinin düğününe kılık değiştirerek gizlice gelir ve sevdiğiyle görüşür.
C.4. Kahraman sevdiğinin düğününde yapılan güreş veya diğer yarışlar esnasında tanınır.
C.5. Kahraman yurduna döner ve düşmanlarını ve hainleri cezalandırır.
C.6. Kahramanın düğünü ve yapılan şenlikler.
D.) Dördüncü Daire: Kahramanın Ölümü.
D.1. Kahraman ölümsüzdür.
D.2. Kahraman savaş anında yaralanır ve ölür.
D.3. Kahraman öldükten sonra tekrar dirilir.
D.4. Kahraman intihar eder.
D.5. Kahraman yakalanır ve idam edilir.”28
Özkul Çobanoğlu’nun bu çalışması, Türk destanlarının olay örgüsü kalıbı üzerine yapılmış en önemli çalışmalardan biridir. Tamamen olay örgüsü üzerine yoğunlaşan bu kalıp bir bütünlük arzeder. Türk dünyası destanlarının yetmiş bir tanesini inceleyerek oluşturulmuş bu kalıp geniş bir metin yelpazesine sahiptir, dolayısıyla genel olarak Türk destanlarının tipik özelliklerini taşıyacak niteliktedir. Çobanoğlu’nun bu kitabı destan türünü, icra özelliklerini, tipleri ve tematik nitelikleri ela almakla birlikte, olay örgüsü kalıbıyla ilgili bölümde, kahramanın biyografisinin, psikolojik açıdan tahliliyle bağlantılı bilgiyi bulamayız. Bizim çalışmamızın farklılığı da bu noktada yoğunlaşmaktadır.
BERNA MORAN, EŞKIYA HİKÂYELERİNİN YAPISI
Erich J. Hobsbawm, Avrupa, Amerika ve Asya’da haydutluk üzerine araştırma yapar ve bunları sosyal (erdemli) eşkıyalar, ilkel direnme ya da gerilla grupları, öç alıcılar ve haydutlar, çapulcular, âdî hırsızlar olarak dörde ayırır.29
Hobsbawm, erdemli eşkıyaları, zulüm gören köylülerin arasından çıkıp zalim yöneticilere baş kaldıran, adalet isteyen, halkın efsanevî şahsiyete dönüştürdüğü şahıslar olarak belirtir. Bunlarla ilgili destanlar, hikâyeler, efsaneler oluşturulmuştur. Kahramanlık mitine bağlı olarak eşkıyalar çeşitli anlatıların konusu olmuştur. Bunlar, adaletsizliğin kurbanı olup kanun dışına çıkarlar. Zenginden alıp fakire veren, nefsi müdafaa dışında adam öldürmeyen, halkın hayran olduğu, yardım ettiği, kurşun işlemediğini düşündüğü, halka baskı yapanların düşmanı olarak gördüğü birisidir.30
Berna Moran, “Eşkıya hikâyeleri”nin dört ana bölümden oluştuğunu belirtir:31
1. Kahramanın çocukluk dönemini içine alan ve başkaldırısına sebep olan olaydan önceki durumun anlatıldığı ilk ana bölümde ağaların ya da beylerin yönetimi altında zulüm gören köylünün durumu sergilenir.
Şakir İbrayev,
Çobanoğlu,
Mehmet Bayrak, “Eşkiyalık Bir Çeşit Patlamadır”,
Erich J. Hobsbawm,
Berna Moran,
