eşkıyalık dönemi, kendi öcünü alması, zalimleri cezalandırması, köylüye iyilik yapması yer alır.
4. Dördüncü bölümde kahramanın sonu sergilenir. Kahraman ya halkının arasına karışır, halk ona sahip çıkar ya da ortadan kaybolur. Kaybolma efsanevî güç taşır. Gerekirse yeniden gelebilir izlenimi uyanır. Tüfek icat olunca Köroğlu, Kırat’la dağlara çıkar, bir daha görülmez.32
İLHAN BAŞGÖZ, TÜRK HALK HİKÂYELERİNİN YAPISI
İlhan Başgöz, 1976 yılında yayınlanan bir makalesinde33 Türk halk hikâyelerinin olay örgüsü kalıbını çıkartmıştır. Bu kalıbı üç ana bölüme ayırmıştır.
A. AİLENİN PARÇALANMASI
Hikâyenin 1. Aksiyonu: Kriz
a. Baba ölür.
b. Anne babanın her ikisi de ölür (önce anne, sonra baba).
c. Çiftin çocuğu olmaz.
d. Aile zulüm korkusuyla kendi topraklarından kaçar.
e. Aile üyelerinden birine, feci bir yaşam sürmesi için yaşlı bir kadın tarafından beddua edilmiştir.
Hikâyenin 2. Aksiyonu: Değişim
B. YENİ BİR AİLE KURMAK İÇİN MÜCADELE
Hikâyenin 3. Aksiyonu: Arama
Hikâyenin 4. Aksiyonu: Engeller
ENGELİ ORTAYA ÇIKARTAN HASIM: Kadın kahramanın babası. Kadın kahramanın annesi. Kadın kahramanın erkek kardeşleri. Kahramanın babası. Bir rakip. Rakibin annesi. Kahramanın kendisi. Doğa güçleri. Bir yönetici (Bey, Paşa, Şah, Vali, Vezir). Şah Abbas. Yönetici adamları veya kolluk kuvvetleri. Ermeni bir genç. Zenci. Kahveci. İmam. Yöneticinin kızı.
HASMIN GÜDÜLENMESİ: Üstünlük kanıtlaması için. Kadın kahramanın evlenmesine engel olmak için (kötü bir âşıkla, bir müslümanla). Kadın kahramanla evlenmek için. Kötülük yapmak için (başka bir güdülenme olmadan). Güdülenme olmadan (belki Tanrı’nın iradesiyle). Erkek kahramandan kaynaklanan bir yanlışlık sonucu. Kahramanı cezalandırmak için (Şah’ın kızıyla evlenmeyi istemesi yüzünden. Şah’ın kızını bir yarışmada yenik düşürmesi yüzünden. Kadın kahramanla uyuması yüzünden. Kötü eylemesi yüzünden. Sözünü tutmaması yüzünden). Kahramanın evliliğine engel olmak için. Kahramandan kurtulmak için. Gerçek bir âşık olarak kahramanın yeteneğini denemek için. Etnik olarak güdülenen intikam. Bir kızın ve kadın kahramanın namusunu korumak için. Bir kızı ve kadın kahramanı biraz daha fazla görebilmek için. İflastan kurtulabilmek için. Kahramanın babasının neden olduğu sorunlara bir son verebilmek için.
ENGELİN YAPISI: Türkü-bilmece yarışması. Taşmış nehir. Dağlardaki fırtına. (Kahramandan) gelin için istenen başlığın çok yüksek olması. Yanlış haberlerin yayılması (kahramanın ölümü). Kahramanın miras payının harcanması. Kahramanın öldürülmesini emretme. Deneme (çözülmesi gereken zor bir soru veya durum). Kahramanı ve kadın kahramanı içki vererek uyutma. Kolluk kuvvetlerini haberdar etmek amacıyla kahramanla kadın kahramanı buluşturmak için plan yapma. Kadın kahramanın babasına kızının gizli buluşmalarını haber verme. Kadın kahramanın evinden alınıp götürülmesine neden olarak sevgilileri ayırmak. Kahramanı bir kuyuya atma veya zindana kapatma. Kızkardeşine kahramanla evlenme yasağı koyma. Kahramana bir bardan zehir verme. Kahramanın yatağına bir kız yollama. Kadın kahramanın hamile kalması. Kadın kahramanı kaçırma. Kahramanın kadın kahramanın yatağında görülmesinin sonuçları. Kahramanın otuz iki dişinin çekilmesi. Kadın kahramanın, hareket etmesine engel olan büyülü bir iple bağlı olması. Kahramanın ailesinin sürülmesi. Kahramanın öldürülmeye çalışılması. Kahramanın babasını ölüme gönderme.
ENGELLERİN SONUÇLARI: Kahraman yarışmayı ve önemli insanların desteğini kazanır. Hızır’ın veya Tanrı’nın yardımıyla engelin ortadan kaldırılması. Kahramanın türküsü engeli ortadan kaldırır. Kahraman para kazanmak için 7 yıllığına yurdunu terk eder. Rakip, kadın kahramanla nişanlanır. Kahramanın ailesi fakirleşir. Kahraman dövülür. Kahraman bir sınavı geçer. Kahraman ıssız bir adaya sürülür. Kahraman tesadüfen kurtulur. Kahraman intihar etme teşebbüsünde bulunur. Kahraman tuzaktan kurtulur. Kadın kahraman (veya kahraman) kahramandan (veya kadın kahramandan) ayrılır. Kahraman zehir içmesine rağmen yaşar. Kahraman yaralanır. Kahraman birisi tarafından kurtarılır. Kahraman affedilir. Kahraman büyü yoluyla dişlerine kavuşur. Kahraman öldürülmek amacıyla yakılır. Kahraman ülkeden kaçar. Kahramanın babası bir arkadaş tarafından kurtarılır.
Hikâyenin 5. Aksiyonu: Çözülüş
C. YENİ BİR AİLENİN KURULMASI
Hikâyenin 6. Aksiyonu: Birleşme
Varyasyon.
NERİN KÖSE, TÜRK HALK HİKÂYELERİNDE KAHRAMAN KALIBI
Nerin Köse, Lord Raglan’ın kahramanın biyografisi kalıbından hareketle 209 Türk halk hikâyesindeki kahramanın biyografisi kalıbını şu şekilde sıralar:
1. Kahraman genellikle soylu bir ailenin hükümdar, vezir, bey, ağa, tüccar vb. oğlu ya da kızıdır.
2. Kahramanın anne rahmine düşüşü olağanüstü şekillerde ve uzun bir arayıştan sonra gerçekleşir.
3. Kahramanın çocukluğu, özellikle eğtimi ile ilgili bilgi verilir.
4. Kahraman herhangi bir sebepten (anne, baba veya üvey annesi tarafından öldürülmek istenmesi, herhangi biri tarafından verilen görevi yerine getirme, sevgilisini arama, sürgün vb.) bulunduğu yerden ayrılmak zorunda kalır.
5. Kahraman uzakta olduğu süre içinde:
5.1. Bir müddet hükümdarlık yapar.
5.2. Bir ya da daha fazla sayıda kızla evlenir.
5.3. Bir meslek edinir ya da kendi mesleğini icra eder.
5.4. Bir dev, hükümdar, canavar vb. karşı zafer kazanır.
5.5. Evinden, memleketinden ayrılmasına zemin hazırlayan problemini genellikle halleder.
5.6. Kahraman evinden uzakta ölür.
6. Kahraman bulunduğu yere geri döner.
7. Kendisine ve sevgilisine kötülük yapanlar, başkası ya da kendisi tarafından cezalandırılır veya mağlup edilir.
8. Sevgilisiyle evlenir.
9. Tahta geçer.34
ÜLKÜ KARA DÜZGÜN, TÜRK DESTANLARINDA MERKEZİ KAHRAMAN TİPİNİN ÖZELLİKLERİ
Türk destanlarındaki kahraman tipi üzerine yoğunlaşıp olay örgüsü
Muharrem Kaya,
İlhan Başgöz, “The Structure of the Turkish Romances”,
Nerin Köse, “Raglan’ın ‘Geleneksel Kahraman Kalıbı’ ve Türk Halk Hikâyeleri”,
