rejissorga: «sahnani shunday qilginki, tomoshabinning nafasi ichiga tushib ketsin», – deya qilingan taklif bо‘yicha bо‘layotganday.
Balda Tibald xavf-xatar manbai edi. Bog‘da xatar muhitga singib ketdi. Har bir holatda muallif rejissorga: sen kerakli hamma mahsulotlarni tо‘g‘ri olding, undan ziyofat uyushtir va marhamat qilib, iste’dodingni ishga sol, – deyayotganday.
Agar dramatik holat kuchsiz ifodalangan bо‘lsa yoki umuman bо‘lmasa, rejissor о‘zi bilganicha ish tutib, filmning umumiy mazmunini barbod qiluvchi xavfli harakat qilishi mumkin. Bunda hamma о‘z bilganicha ish kо‘radi. Bu kо‘pincha yaxshilikka olib kelmaydi. Tomoshabin uni ma’lum maqsad sari olib borayotganlari haqidagi tasavvuridan mahrum bо‘lishi mumkin.
Dramatik holat – bu har qanday dramatik hikoya va dramadagi har bir personajning ichki dunyosining о‘zagidir. Dramatik holatsiz aktyorlarga qiladigan ish yо‘q. Sizning nazokatingiz va mahoratingiz hikoyadagi dramatik holat namoyon bо‘lishining me’yorini aniqlashdadir. Ammo dramatik holatning bо‘lmasligi, sо‘zsiz, sizning professional chorasizligingizni keltirib chiqaradi.
Bizni ekranga jalb qiladigan barcha voqelik bir dramatik holatdan boshqasi tomon rivojlanib boradi. Qahramon bir holatdan chiqishi hamon darhol boshqasiga, yanada tarangroq holatga tushadi. Butun bir yarim soatlik vaqt shu tariqa о‘tadi.
Dramatik holat personaj niqob ostida yashirib turgan narsalar haqida tasavvur qilishga yordam beradi. Drama – har qanday holatda ham bu ochiq-oydin yoki uncha yaqqol bо‘lmagan tarzda niqoblarni olib tashlashdir. San’at aynan niqob bilan tо‘silgan personajda biz tirik tananing titrab turgan gavdasini tasavvur qilgan paytimizda paydo bо‘ladi.
Dramatik holat «past» janrlar uchun samara beradi va sodda tomoshabinlar uchun mо‘ljallangan, deb о‘ylash kerak emas.
Yо‘q, ziyrak tomoshabin uchun ham u shunchalik muhim, chunki chuqur va murakkab xarakterlar ham murakkab niqoblar orqasiga yashiringan bо‘ladi. Niqob – bu yolg‘on emas, u har bir xarakterning ma’naviy va ijtimoiy libosdir. Dramatik holat uni harakat qilishga, sotqinlik yoki fidoiylik, odatiy yolg‘on yoki achchiq haqiqat, qutqarib qoluvchi qо‘rqoqlik yoki xatarli botirlikdan birini tanlashga majbur qilmagunicha, odamning о‘zi ham uning niqobi va xarakteri orasidagi chegara qayerdan о‘tishini bilmasligi mumkin.
Hayotda biz kelishuvchanlikni va udumlarga amal qilishni afzal kо‘ramiz. Drama personajlarni ularning yaqinlarini, о‘zini va о‘z ideallarini bevosita xatti-harakatlari bilan himoya qilishi lozim bо‘lgan holatlarga tushiradi. Ular ochlik va о‘limdan omon qolishlari, muhabbat va jinsiy yaqinlik muammolarini hal etishlari kerak bо‘ladi…
Bularning barchasi bizning muammolarimizga о‘xshab ketadi. Ammo biz odatda ularni keyinga suramiz yoki qо‘l uchida hal qilamiz. Drama esa personajlarni qalbining burchak-burchaklaridagi barcha narsalarni tashqariga chiqaradigan, inson nimaga qodir ekanligini kо‘rsatadigan eng keskin holatlarda kо‘rsatadi. Bular qanday kechishini kо‘rish juda ham qiziqarlidir. Aslini olganda, biz aynan insoniy tajribalarning eng sо‘nggi nuqtalariga yetuvchi personajlarni kо‘rish uchun kinoga tushamiz.
Qisqasi, dramatik holat odamlar yuzidagi niqobini yirtadi va ularning haqiqiy basharasini kо‘rsatadi. Kinodan boshqa hech qayerda biz uni bunchalik tо‘laqonli va yorqin kо‘ra olmaymiz. Alternativ omil oshib borganda personajlar faoliyat kо‘rsatishga majbur bо‘ladilar. Ular antagonist (qarama-qarshi raqib) bilan kurashishga tushadimi, yoki axlat ichida g‘arq bо‘ladimi, yoki о‘zini va bir-birlarini g‘arq qila turib yoki qutqarib, yuqoriga kо‘tariladimi – bularning har biri ularning yuzidan niqobini olib tashlaydi. Ular nima deyishlarining hech qanday ahamiyati yо‘q. Sen personajlarni faoliyat yuritishga majbur qilishing kerak. Ayni shu paytda unutmaginki, sen yomon davrada emassan!
Shahzoda Gamlet Daniyaga, uyiga qaytadi. Otasi о‘ladi, oyisi darhol amakisiga – xudbin va badbashara bir kishiga – turmushga chiqadi, kо‘rinishdan ayol uning jun bosgan kaftlari orasida baxtiyor edi. Otasining arvohi esa Gamletga amakisi uni u uxlab yotganida о‘ldirganini aytadi. Chamasi, oyisi ham bundan xabardor kо‘rinadi. Agar bu gardangacha axlatga botish bо‘lmasa, unda nima?! Axlat esa yanada yuqori kо‘tarilmoqda. Dо‘stlar sotib ketishadi, sevgan qizi aqldan ozadi. Qirol Gamletni о‘ldirishni rejalashtiradi: u barcha farmonlarni bergan, murdani kutmoqda. Gamlet esa haligacha dalillar axtaradi. U: «Qolmoq yoki о‘lmoq», deya о‘ylaydi. Axlat bо‘lsa hamon kо‘tarilishda davom etadi. Gamlet allaqachon amin bо‘ladiki – qirol aybdor. Harakat qilish kerak…
Badavlat pomeshchik xotin, muhabbat uchun ochiq, nozik, adolatsizlikka toqat qila olmaydigan huriliqo, о‘z mulkiga qaytib keladi. Bu mulk qarzlarni uzish uchun sotiladi. Uni arzon-garovga sotib olishadi va u ayol faqirga aylanadi. Pomeshchik ayolning boshqa kun kechiradigan manbasi yо‘q. Unga: «Olchazorni kesing, mulkingizni mayda bо‘laklarga bо‘ling va dala hovliga keluvchilarga ijaraga bering», – deyishadi.
Ammo bu olchazor haqida ensiklopediyada yozilgan. Unda yuz yillar mobaynida ajdodlar, kо‘p avlodlar yashashgan. Pomeshchik ayol uchun bog‘ni qirqish – qо‘lini kesish yoki ajdodlar yashagan uyning yuqori qavatini bordel uchun, past qavatini esa narkomanlarga nashaxona qilish uchun ijaraga berish bilan barobar. Garchi gardanigacha axlatga botgan bо‘lsada, u о‘zini bu tarzda qutqara olmaydi. Bu uning tanlovi, uning qismati.
Men dunyo adabiyotining eng nozikta’b dramasi – «Olchali bog‘»ni mana shunday qо‘rqinchli sо‘zlar bilan bayon qilmoqdaman. Barcha buyuk dramalar asosida mana shunday qо‘pol, qо‘rqinchli dramatik holatlar yotadi. Ular xarakterlar о‘z niqoblarini yechishini, qarshi kurashga otlanishlarini yoki halok bо‘lishlarini talab qiladi. Dramatik holat drama muallifi uchun о‘z qahramonlarining mohiyatlarini ochish, bu mohiyatni personajlarning hayot bilan qiladigan janglari orqali namoyon qilishlari uchun tо‘laqonli bir imkoniyatdir. Shekspir, Ibsen, Chexov, Lev Tolstoy, Dostoyevskiy, Gogol – ajoyib bir davra.
Aslida bu davra yanada keng. Darvoqe, ularning orasida birinchi bо‘lib «qahramon zaruratga qarshi turishi lozim – bо‘lmasa, uning passiv xatti-harakatlari tufayli, hech qanday erkinlik bо‘lmaydi», – deb uqtirgan qadimiy yunon faylasufi Aristotel singari kishilar ham bor. Erkinlikning tantanasi esa qahramonning g‘alabasi tarzida amalga oshishi shart ham emas. Qahramon mag‘lub bо‘lishi mumkin, ammo u axlat ichiga botgan itvachcha sifatida emas, balki kurashchi sifatida halok bо‘lishi lozim. Agar u halok bо‘la turib о‘zining taqdir oldidagi aybini yuvadigan bо‘lsa – bunda ham erkinlikning g‘alabasi bor.
Dramaturg va tomoshabinning о‘rtasida aktyorlar bilan birga rejissor ham bor. Ular uchun dramatik holat nimani anglatadi?
Hamma narsani! Mutlaqo hamma narsani.
Ular hamma vaqt о‘z personajlarining dramasini mana shu yerda va ayni shu paytda о‘z xatti-harakatlari bilan ifodalashga intiladilar. Dramatik holat bо‘lsa, xuddi mana shunga imkon beradi. U esa xayolotni mahsuldor bir tarzda faollashtiradi, muallif g‘oyasini rivojlantirish uchun g‘ayritabiiy, yorqin bо‘yoqlar topishga yordam beradi. Mana shu joyda muallif tomonidan taklif etilgan xarakterning barcha zaxiralari faollashadi.
DRAMATIK HOLAT – XARAKTER DARDI SIFATIDA
Biz xarakter tashqi ta’sirga qanday javob qaytarishini kо‘rib chiqdik. Ichki tomonda nima bо‘ladi? Ta’sir quvvati qanday tug‘iladi?
Kishi dramatik holatga tushganida, unga nima xalaqit qilayotgan bо‘lsa, undan qutilishi kerak yoki unga nimadir yetishmasa, shunga erishishi kerak. Uning aqlini nima band qilgan bо‘lsa, qisqa qilib dard deb atash mumkin. Bu narsa uchun dard atamasi juda mos keladi. Qayeringdir og‘riyotgan bо‘lsa, boshqa hamma yering
