U о‘y surishga emas, balki nimadir qilishga majbur etadi. U (dramatik holat) personajlar zudlik bilan, shu yerda va hozirning о‘zida, bizning kо‘z о‘ngimizda о‘z muammolarini hal qilishlarini, dramatik holat itqitib yuborgan jarlikdan ularning chiqib olishlarini talab qiladi. Bu narsa bulvar adabiyotiga ham, sara adabiyotga ham, bestsellerlar qahramonlarining jasoratiga ham va inson ruhiyatidagi eng xilvat joylarning kamtarona tadqiqotlariga ham birday taalluqlidir.
Ommabop uslub mualliflari dramatik holat nima uchun bunchalik ishonchli va tо‘xtovsiz ishlashini tushuntirib, past ketib о‘tirishmaydi. Statistika bо‘yicha, u muvaffaqiyatli faoliyat kо‘rsatayapti, shu tufayli ham о‘z-о‘zdan tushunarliday kо‘rinadi. Ammo mening Rossiyadagi shogirdlarim uchun bu narsa о‘z-о‘zidan tushunarli emas edi. Hayotni poetik kuzatish, beixtiyor quvonchlar va tushkin kayfiyatlarni, yoki hayot tartibsizliklarini betartib shakllarda yoki individual narsalarni kо‘rsatish naqadar ularni о‘ziga tortadi. Hammamizga: film ijodkorlariga ham, tomoshabinlarga ham dramatik holat bilan ishlasak yaxshi bо‘lishini tushunib olish foydali bо‘lardi.
Oxirgisidan boshlaymiz. Uquvsiz о‘quvchilarga о‘xshab masalalar tо‘plamining oxiridagi javobiga qaraymiz. Film tugallangan va u kinoda kо‘rsatilayapti. Kinoteatr zallarini tо‘ldirib о‘tirgan tomoshabinlar tо‘dasiga qarang – Germaniyada, Fransiyada, Amerikada ham bu shunday. Nega biz tasvirlar galereyasida bunchalik tо‘planmaymiz, kutubxonalarda tungacha о‘tirib qolmaymiz – u yerda ham san’at mavjudku? Yо‘q! Har hafta biz katta zalda tо‘planamiz. Chiroqni о‘chirishadi va biz bir yarim-ikki soat mobaynida bо‘ynimizni miltillab turgan ekran matosiga chо‘zgan holda harakatsiz о‘tiramiz. Bunday qilishga bizni nima majbur qiladi? Kanadalik psixolog Gans Sele, biz hammamiz stressga muhtojmiz, deydi. Kino bu ehtiyojimizni qondiradi.
Stress – Xudo tomonidan yaratilgan ulug‘ ixtirodir. Stressga bо‘lgan qobiliyat har bir odamning dasturiga joylashtirilgan. U qachonlardir kuchsiz, bechora, yalang‘och kimsani tabiatning podshosiga aylanishini ta’minladi va ushbu olamni yaratdi. Hozir biz madaniylashgan holda kо‘zga kо‘rinmaydigan nurlar va tо‘lqinlarning axborotlar oqimida yashamoqdamiz. Ammo hammasi inson hali hayvonlar bilan о‘ralgan о‘rmonlarda va g‘orlarda yashaganida, yashab qolishlari uchun ularni о‘ldirishlari kerak bо‘lganida boshlangan edi. Xudo xavf-xatarga qarshi beriladigan javob (reaksiya)larning hamma turlarini oldindan faraz qilishi mumkin emasdi. U stressni – qо‘rquv, agressiya, quvonch, qayg‘u… kabi barcha kuchli qо‘zg‘atuvchi vositalarga bо‘ladigan yagona universal javob(reaksiya)ni о‘ylab topdi. Olimlar uni «organizmning unga xos bо‘lmagan javobi (reaksiyasi)» deb atashadi. Odamning diqqat maydonida qandaydir bezovtalantiruvchi, xavfli, tahdid soluvchi nimadir paydo bо‘lsa, uning diqqati avtomatik tarzda bu narsaga safarbar etiladi. Vujud qonga katta miqdorda adrenalin chiqaradi va uning kuchi qisqa bir on davomida о‘nlab barobar kо‘payib ketadi. Odam irodasi qahr-g‘azabga tо‘lgan yoki qо‘rquv paytida bir joyga tо‘planib, kuchliroq bо‘lib qoladi, tezroq yuguradi, kо‘zlari yaqqolroq kо‘radi va mо‘ljalga aniq uradi. U dushmanga xuddi bahodirlar kabi tashlanadi yoki xavf-xatardan kutilmagan tezlik bilan qochib qola oladi.
Stressga bо‘ladigan javob (reaksiya) dunyodagi barcha odamlarda о‘xshashdir. Bu narsa kishilarga biron manzilga, qabilaga, xalqqa birlashish va yashab qolish imkonini berdi. Aynan stress tufayli har birimizning ajdodimiz ov paytida yugurishga, о‘ldirilgan tо‘ng‘izning gо‘shtini g‘orga sudrab kirishga va uni olovda pishirishga qodir bо‘lgan. Kechqurunlari sovuq va qо‘rquvni ham unutib, о‘z tanlaganini qucha olgan. U sevardi, tug‘ardi, bolalarini tarbiya qilardi va agar omadi kelib qolsa, ovda emas, balki butunlay qarib-churib, 25 yoshlarida bolalari va nabiralari davrasida qazo qilar edi. Stress uning butun a’zolarini holdan toydirib, faoliyatini to‘xtatib qo‘yardi.
Hozir biz issiqqina uyda, qonunlar himoyasi ostida, hamma qulayliklar barpo etilgan hayotda uch baravar uzoq yashaymiz. Olimlarning aytishlariga qaraganda, biz imkoniyatimzdagi stresslarning 5-7 foizidangina foydalanamiz. Ammo vujudizmdagi dastur о‘zgargani yо‘q. Vujud stressga muhtoj. Agar biz stress ulushini olmasak, unda bizda distress yoki sо‘lg‘in kechadigan doimiy stress yuz berib, u vujudimizni vayron qiladi, kasalliklar, asabiyliklar va aqldan ozishlarga olib keladi. Shuning uchun ham biz stress holatlariga intilamiz.
Kinotomoshabinlarni о‘rgangan olimlar nimani kashf etishdi? Ma’lum bо‘ldiki, filmni kо‘rish jarayonida tomoshabinlarning miyasida kichik-kichik stresslar biotoki vujudga kelar ekan. Bular real hayotdagiga nisbatan yuzlab, balki minglab marta kuchsiz stresslar. Ammo bu stressga о‘xshab ketadigan narsalar davolovchi xususiyatga ega. U bizga quvonch baxsh etadi, chunki taranglikni ketkizadi, ruhimizni yengillashtiradi, teleseriallardagi va gо‘zal dramalardagi tasavvur qilinadigan raqib bilan kurashib, uning ustidan g‘olib chiqish imkoniyatini beradi.
Tomoshabinni ekranga kо‘proq nima jalb qiladi? Dramatik holatdagi kishi. Bu narsa beixtiyor kechadi. U bizning xattiharakatlarimiz asosida azaldan mavjuddir. Odamni biror falokatga duch kelganligini kо‘rishim hamon men tasavvurimdagi stressga uchrayman, uning yonida birgalikda bu falokatdan chiqish yо‘llarini izlayman. U kishi menga qanchalik yaqin va tushunarliroq bо‘lsa, albatta, men unga shunchalik kо‘proq qayg‘uraman. Ammo amalda men stressga uchragan har bir odamga nisbatan qayg‘uraman. Mening stress dasturim mening ishtirokimsiz ishlaydi. Uning asosida poda instinkti yotadi.
Drama tomoshabinlari bilan qilinadigan barcha aloqalar mana shu poydevor ustiga qurilgan. Stress – bu dramatik holatlarda qolgan personajlarga nisbatan mening hamdardligim asosidir. Agar qahramonlar dramatik holatda bо‘lishsa, men о‘zimni ularga tо‘laroq tenglashtirishga harakat qilaman.
Xulosa qilamiz. Dramatik holatni uch omil belgilaydi:
1. Odam noiloj ahvolda qolganda.
2. Bu holatning о‘sish xavfi uni ushbu holatdan chiqish yо‘lini axtarishga undaganda.
3. Antogonist – unga xavf-xatar tug‘diruvchi raqib bilan kurashga kirishib, undan chiqish yо‘llarini axtarganda.
Dramatik holat – bu konfliktning boshlanishi ekanligini anglab yetish qiyin emas.
Dramatik holatda faoliyat kо‘rsatishga majbur qiladigan xavf-xatar alternativ omil deyiladi. U: «Agar qahramonning xavf-xatarga kuchi yetmasa nima bо‘ladi?» formulasida ifodalangandir.
Romeo ayni shо‘xligi tufayli oilalarining dushmani bо‘lmish Kapulettilar oilasi о‘tkazayotgan balga boradi. Unga xatar tahdid solardi. Agar Romeo zal о‘rtasida kо‘zni qamashtiruvchi gо‘zal qizni kо‘rib qolmaganida va… uni sevib qolmaganida unchalik ham qо‘rqmasa bо‘lardi. Bu xuddi yashin urishiga о‘xshardi. Endi u xavf-xatarning qoq markazida edi.
Bu xavf-xatar Romeo Julyettaning Montekkilar oilasi yovuz dushmanining qizi ekanligini bilganidan keyin yanada ortadi. Ammo hech bir xavf-xatar Romeoni tо‘xtata olmaydi. U xavf-xatarni pisand qilmasdan, Julyettalar bog‘iga kechqurun bildirmasdan kirib boradi. Qiz ham uni sevishini biladi, ammo sevishganlarning uchrashuviga oilalari о‘rtasidagi dushmanlik xavf soladi. Balda bо‘lganidan kо‘ra bog‘da va balkonda xavf-xatar kо‘proq.
Ertalab u juda baxtiyor, u Julyettaning oilasi bilan totuvlik istaydi. Ammo Tibald, Julyettaning akasi, Romeoning dо‘sti – Merkutsioni о‘ldiradi. Bunga javoban Romeo Tibaldni о‘ldiradi. Endi u Kapulettilar oilasining qо‘rqinchli dushmani.
Shunday qilib, butun pyesa davomida personajlar bir dramatik holatdan boshqasiga, undanda xavfliroq holatga о‘tib borishadi.
Har bir holatda ular:
1. Noiloj ahvolda qoladilar.
2. Bu ahvoldan
