nima bо‘lishini hech kim ayta olmaydi. Tahlika shu yerda va ayni tobda tajovvuz qilayapti. Dushmanlar qahramonga nisbatan kuchli. Ammo u yengib chiqishi kerak! Biz shuni istaymiz! Bu saspens.
Biroz oldin qurolsiz Maykl kasalxonadagi yaralangan otasini ziyorat qiladi va otasi himoyasiz ekanligining, tansoqchilar olib tashlanganining guvohi bо‘ladi. Ha demay, unga qotillar keladi. Maykl paltosining yoqasini kо‘taradi, qо‘llarini chо‘ntaklariga tiqadi: u xuddi qurollangan qо‘riqchiga о‘xshaydi. Bizgina uning qurolsiz va himoyasiz ekanligini bilamiz. Dushmanlar buni bilishmaydi. Bu chigaldan u qanday chiqib ketadi? Shunday daqiqalarda film bizlarni о‘z iskanjasiga oladi va tom ma’noda ekran tomon sudraydi. Biz о‘sha yerdamiz, qaynoq muhabbatimiz sohibi bо‘lgan Mayklning vujudidamiz, u uchun о‘zimizga qayg‘urgandek qayg‘uramiz. Bularning hammasini bizdagi saspens amalga oshiradi.
Xufya sevishganlar bir-birlarining og‘ushida о‘zlarini baxtli sezishadi. Ular qahramon ayolning eri safarini tо‘xtatganini, ularga yaqin… shunday yonlarida… kalitni eshik qulfiga tiqmoqchi bо‘lib turganini bilishmaydi. Latifadagi holatmi? Yо‘q, biz kuladigan ahvolda emasmiz, biz tarang ahvoldamiz. Bu saspens. U qahramon ayolni va bizni baxtiyorlikdan umidsiz holatga tushiradi.
Qahramon dushman idorasida muhim bir hujjatni qidirmoqa. Shu paytda qarovul binoni nazoratdan о‘tkazayapti. Harakatlarda saspens kо‘rinadi.
Qizil Shapkacha о‘rmon bо‘ylab buvisinikiga bormoqda. Bо‘ri bо‘lsa tishlarini g‘ijirlatganicha, archalar orasidan uni kuzatib borayapti – bu saspens. Bolalarning kо‘zlari hayajondan chaqnaydi. Shapka kiygan buvi Qizil Shapkachani kо‘rpa ostida kutib oladi. U buning buvi emas, bо‘ri ekanligini bilmaydi. Bolalar esa bilishadi, qо‘rquvdan dag‘dag‘ titrashadi va bundan keyin nima bо‘lishini bilishni istashadi. Bu saspens.
«Bahorning 17 lahzasi» filmining afsonafiy muvaffaqiyatini saspens ta’minlaydi – qahramon hamisha uning kuch-qudratidan aql bovar qilmaydigan darajada kuchli bо‘lgan xavf-xatar markazida bо‘ladi. Biz unga ishonamiz, uni sevamiz, uning taqdiridan xavotirga tushamiz. Dushman qancha kuchli bо‘lsa, saspens shuncha kuchli bо‘ladi.
Saspens – bu seni ta’qib qiluvchi kishining nafasi sezilib turadigan holat – notо‘g‘ri qо‘yilgan bir qadam seni halokatga olib keladi. Boshqa shahardan telefon orqali qilingan о‘lim tahdididan tomoshabin anchagina kam saspens quvvatini oladi. Ufqda paydo bо‘lgan quyun – qiziqishdan boshqa narsa uyg‘otmaydi. Quyun qahramon uyining tomini uchirib ketsa, siz yaxshigina saspens olasiz.
Qutilish uchun imkoniyat qancha kam bо‘lsa, saspens shuncha kuchli bо‘ladi. Siz qahramonning dramatik holatidagi alternativ (qarshi) omilni kuchaytira borib, saspensning oshib borishini rejalashtirishingiz mumkin. Saspens – boshqariladigan omil.
Sizning: eh, qanchalik jо‘n, deb ensangiz qotayapti! Yо‘q! Saspens – kino poetikasining aynan yuragida turuvchi narsa. Unda kino tilining barcha qoidalari va shartliliklari о‘ta ishonarli tarzda amal qiladi.
EYZENSHTEYNNING SEHRLI VAQTI
Saspens, bizning xohishimizga kо‘ra, vaqtni qisqartiradi yoki chо‘zadi. Xichkok: saspensning hal qiluvchi paytida vaqt chо‘zilishi kerak, deb ogohlantiradi. Har bir soniya kerak bо‘lsa о‘nlab marta chо‘zilishi mumkin. Bu narsa tomoshabinni emotsional jalb qilish uchun yordam beradi.
Bu qanday sodir bо‘ladi? Biz vaqtni montaj paytida, bir onning о‘zini turli kо‘rish nuqtalaridan kо‘rsatish orqali chо‘zamiz. Xichkokda, uning deyarli har bir filmda bunday sahnalar mavjud.
Ammo biz bu narsani birinchi marta Xichkokda kо‘rgan emasmiz. Buni Eyzenshteyn «Potyomkin» bronenosetsi filmidagi «Odessa zinapoyasida otishma» sahnasida kо‘rsatgandi. U yerda otishma bir necha kо‘rish nuqtalaridan kо‘rsatilishi tufayli bir necha daqiqalik vaqt 5-6 daqiqaga chо‘zilgan edi. Bundan tashqari, u yerda shartli makon ham ishga solingandi. Voqelikdagi zinapoya uning ekrandagi talqiniga nisbatan 10-12 marta qisqa edi.
Demak, kino tilining shiddatli jilolaridan faqat kо‘ngilxushlik sanoatidagina qо‘llanilmas ekan. Amalda, san’at va kо‘ngilxushlik о‘rtasida aniq bir chegara yо‘q-ku.
«Ekipaj» filmida men shartli, uzaytirilgan vaqtdan kо‘p marta foydalanganman. Masalan, zilzila epizodida, samolyot olov qurshovida qolgan maydonda uchib borayotganida. Ekranda montajdan keyin u texnologik haqiqatdagiga nisbatan 10 martacha uzun kо‘rinadi. Olov, portlashlar, suv toshqini va halokat sohasiga birinchi marta qо‘l urayotgan rejissorning kallasiga kelishi mumkin bо‘lgan barcha narsalar olov og‘ushida qolgan samolyot yо‘lakda soatiga yigirma kilometrcha tezlik bilan sirg‘alib borayotganini hech kim sezmaydi. Menga, tо‘xta, bu sog‘lom aqlga tо‘g‘ri kelmaydi, sen oxir-oqibat axlat savatida qolib ketadigan kadrlarni olishga kunlaringni behuda sarf qilayotirsan, deyishdi. «Odessa zinapoyasi» bundan uzunroq, deb о‘yladim men va adashmadim: yakuniy montajga barcha kadrlar bitta ham qolmasdan kiritildi.
Ammo bu ma’noda tog‘dan lovullab yonayotgan neft uchish maydoniga selday oqib keladigan boshqa bir epizod hayratliroqdir. Epizodning 5-6 daqiqa davom etishiga kо‘ra bu tog‘ning 10-15 km balandlikka ega bо‘lishi lozimligini tasavvur etish qiyin emas. Ammo bu hech kimning kallasiga kelmaydi. Neft baland tog‘dan oqib tushishi mumkin emasligi, chunki uni qadimgi dengizlar tubidan qazib olinishiday ochiq-oydin narsalar haqida gapirmasayam bо‘ladi.
Agar men oddiy dramatik sahnani tasvirga olganimda edi, maslahatchilardan birortasi shubhasiz: «Nega sizning neft omboringiz bunchalik balandlikda joylashgan?» – degan bо‘lardi. Ammo saspens tufayli tog‘dan uchib kelayotgan olov berahm qotilga о‘xshab qahramonni о‘lim xavfiga qо‘yayotganday bо‘ladi. Tomoshabinlar hayajonlanadilar, ular qahramon g‘alaba qilishini va qutilib qolishini istashadi. Boshqa narsalar esa muhim emas.
Qahramon saspensda «ov tamoyili»ga kо‘ra harakat qiladi. U quvib yetadi yoki qochib qutiladi. Agar quvib yetadigan bо‘lsa, xuddi tozi itga о‘xshab miyasining birgina – «quvib yetish» degan burmasi ishlaydi. Qochayotgan bо‘lsa, boshqa, ammo yana birgina – «bо‘ridan qochib qutilish» burmasi ishlaydi.
«Ov tamoyili» – kо‘ngilxushlik sanoatining buyuk stereotipidir. «Termenator-1» da 19ta asosiy sahna ov tamoyili asosida qilingan. Bu jonga tegmaydi va hech qachon kо‘ngilga urmaydi. Ming-minglab ovni kо‘rganmiz va yana shunchasini kо‘raveramiz. Bularning asoschisi kim? Xichkokmi? Aslo unday emas! Bu g‘oyadan undan ancha oldin Shekspir foydalangan.
«Qopqon»ni eslaysizmi? Otasini о‘ldirganligini tan oldirish uchun uning sirini yuzaga chiqarish maqsadida Gamlet о‘ylab topgan qirolni ovlash sahnasini? Pyesadagi eng kuchli, eng qamrovli sahna. Kim-kimu, ammo Shekspir lо‘ndalikning qimmatni bilgan. Ammo u, garchi bu atama hali mavjud bо‘lmagan bо‘lsada, saspensning ham kuchini bilgan.
SASPENSMI YOKI HAYRAT
Odatda tarang sahnalarda rejissor tomoshabinga xabarni yetkazishda hayrat yordamidami yoki saspensdan foydalangan holda berish kerakmi, – shulardan birini tanlaydi.
Masalan, ikki kishi gaplashib turibdi, stol tagida esa soat mexanizmiga ulangan bomba chiqqillab turibdi. Tomoshabinni ajablantirish uchun rejissor bomba haqidagi axborotni yashiradi. Ikkalovi baxtli hayot rejalarini qurishyapti, birdaniga portlash ularning ikkalasini ham uchirib ketadi. Hech kim, shu jumladan tomoshabin ham, bunday bо‘lishini о‘ylamagan edi. Biz ham hayratdamiz. Ammo bu hissiyotning bir lahzasi.
Agar biz stolning tagida bomba borligini oldindan bilsakchi? Qahramonlar hech narsani bilishmaydi, ular kechki ovqat bilan band, hozir raqs tushishadi, keyin xonaga kо‘tarilishadi.
Ular
