saspens va hayratni bir-biriga qо‘sha turib, eng katta effektga erishadi.
Men ancha oldin, yetmishinchi yillarda, «Jag‘lar» («Chelyusti») filmining bо‘lib о‘tgan birinchi kо‘rigini eslayman. Ovchilar suv ostida ulkan akulani axtarishadi. Akula ovchi joylashgan temir qafasni vayron qilib tashlaydi. Ovchi bо‘lsa yо‘qoladi. Uning dо‘stlari esa vahimali qorong‘ilikka diqqat bilan tikilishadi. Birdaniga biz tomonga g‘ajib tashlangan kalla chaqchayib chiqib keladi. Zaldagi barcha ayollar bir varakayiga qо‘rquvdan chinqirib yuboradi.
Saspens xavotir muhiti vujudga kelishini talab qiladi va uning о‘zi bu muhitni yaratishga yordamlashadi. Tomoshabinlar bunday daqiqalarni sidqidildan yaxshi kо‘rishadi. «Kuldirish, qо‘rqitish va achinish kо‘z yoshlarini keltirib chiqarish – buni kino hammadan kо‘ra yaxshiroq eplaydi», – degan edi buyuk saspens ustasi Spilberg.
Xichkokga ishonadigan bо‘lsak, unga kо‘ra hikoyaning haqiqatga mos kelishiga e’tibor qilmaslik saspensga xosdir. Uning uchun eng muhimi – tomoshabinni harakatga hislar orqali jalb etishdir. Hikoyaning haqqoniy chiqishiga vaqt sarflaydigan bо‘lsang, emotsional kemtik hosil bо‘lishi mumkin. Bundan kо‘ra tomoshabin uchun emotsional yaxlitlik, hayajonning tinmay о‘sib borishi muhimroqdir. Asosiysi, saspens tomoshabinni energiya bilan kuchlantirishi lozim.
Bu haqida Xichkok taxminan shunday degan: «Voqelikdan haqqoniylik talab qilish kulgili hol. Hayotning bir lavhasini kо‘rish – siz kinoteatrga kirish oldidan tekinga olishingiz mumkin bо‘lgan narsa. Drama esa – barcha zerikarli ortiqcha tomonlari kesib tashlangan hayotdir. Kameraga siz qо‘yadigan yagona vazifa – kadrning maksimal darajada ta’sirli bо‘lishidir. Hamma narsa ta’sir uchun qurbon qilinishi kerak. Hikoya aqlni shoshiradigan, dramatik va insonparvar bо‘lishi lozim». Albatta, bu aytilganlarni kino poetikasi doirasida tushunish kerak. Aktyorlarning har bir ondagi xatti-harakatlari, sо‘zsiz, haqqoniydir. Xatti-harakatlarni qurshab turuvchi muhit sо‘zsiz haqqoniydir. Faqat vaqt va makon shartlidir. Ular badiiy asar haqiqati asosida montaj davomida yig‘iladi.
Xichkok saspensda kinokameraning kuchini ajoyib bir tarzda yuzaga chiqarishni uddasidan chiqardi, chunki ekranda saspens bо‘lganida aynan kameraning yurish mantiqi voqeani harakatga keltiradi.
Saspensni shiddat va zо‘ravonlik filmlarining quroli, deb tasavvur qilish qabul qilingan. Unda «Chо‘qintirgan ota»ni nima qilish kerak? Yoki «Terminator-1»ni-chi? Bu film zamonaviy Bokira Mariya dunyoning yangi qutqaruvchisiga homilador bо‘lgani haqidagi afsonadir. Bunda zamonaviy afsona fantastik triller janrida ifoda etilgan. О‘ylaymanki, XX asr mifologiyasi mana shunday filmlardan tashkil topadi.
Eng birinchi saspens haqida bilishni istaysizmi? Buning uchun qadimiy yunon tragediyasi bо‘lmish «Edip»ni esga olish lozim. Boshida Edip shaharni vabodan asramoqchi bо‘ladi. Ammo axborotlarni tо‘plab borib, Edip uning о‘zi epidemiyaning sababchisi ekanligini, chunki u, unga tayyorlangan yovuz taqdir haqida hech narsa bilmagani holda, о‘z otasini о‘ldirib о‘z onasiga uylanganini aniqlaydi. Bu holat hatto bugungi filmlar uchun ham juda jiddiy mavzudir.
Demak, bemalol uyalmasdan ziyofatni qabul qilavering. Dramaning bu shiddatli unsuri kamida ikki yarim ming yoshdadir. U dramaning yuragi bо‘lmish qadimgi yunon tragediyasidan olib chiqilgan.
IKKINCHI QISM. FILM ENERGIYASINING TARKIBIY UNSURLARI
DRAMATIK HOLAT ILOJSIZ HOLATLARDAN CHIQA OL
Adabiyot har doim inson faolligining xilma-xil, cheksiz kо‘p kо‘rinishlarini muhokama qiladi: orzu qiladi, kuzatadi, reja tuzadi, hayotning nozik iforlarini his qiladi, xayolan ming yilliklarni va qamrab bо‘lmas fazolarni quchadi.
Dramani insoniy faoliyatlar orasidan avvalo shu yerdagi va ayni shu paytdagi dramatik holatda nima bо‘layotganligi qiziqtiradi. «Shu yer» va «ayni shu payt» nima ekanligini tushuntirish shart emas. «Dramatik holat» degani nima о‘zi? Bu qahramonning shunday holatiki, unda atrof-muhitdan bо‘ladigan bosim qahramonning xarakteri imkoniyatlaridan kuchliroq bо‘ladi. Sodda qilib aytganda, bu insonning noiloj qolgan holatidir. Faqat mana shu narsa filmning barcha yaratuvchilarini tom ma’noda bir joyga tо‘playdi. Shu yerdagi va ayni shu paytdagi noilojlik. Mana shu narsa «dramatik holat» deyiladi.
Garchi adabiyotda ruhning sirli hayotiy jarayonini bayon qilishning undanda nozik va murakkab ifodalari mavjud bо‘lsada, u inson faolligining boshqa barcha turlari ustidan mutlaq g‘alaba qildi. Misol tariqasida Joysning «Ullis»idagi «anglash oqimi»ni olib kо‘ramiz. U bilan qiyoslaganda drama inson ruhini kо‘rsatishning qо‘pol va jо‘n shakliga о‘xshab qoladi. Prozada qahramonning orzulari va tafakkuri uning xatti-harakatlari bilan uzviy qо‘shilib ketadi, xotira sizni bir onda 20 yil orqaga, boshqa mamlakatga kо‘chirib boradi va о‘sha paytning о‘zida 10 yil oldinga, xayoldagi kelajak olamiga olib ketadi. Nozik tasavvurlar sizning injiq xayollaringizdan naqshlar tо‘qiydi, u hech narsa bilan cheklanmaydi. Unga drama nimani qarshi qо‘ya olishi mumkin? Shu yerdagi va ayni shu paytdagi oddiy qо‘pol xattiharakatlarni.
Ammo dramatik holat insonni о‘zining barcha imkoniyatlarini ishga solib harakat qilishga majbur qiladi. Personaj harakatlanadi, chunki u tushib qolgan dramatik holatidan chiqib ketish yо‘lini topishi kerak. Shu bilan birga bu chorani kechiktirmay topishi kerak, aks holda uning ahvoli bundan ham battar, juda yomon bо‘ladi…
Ruhiyatning barcha yashirin sifatlari taranglashadi, bо‘rtib chiqadi va barchaga oshkor bо‘lib qoladi. Bu narsa esa:
– birinchidan, muallifning tasavvurini qо‘zg‘atadi;
– ikkinchidan, rejissor va aktyorning tasavvurini qо‘zg‘atadi;
– uchinchidan, tomoshabinni hamma narsani unutib, personaj qanday qilib noiloj vaziyatdan chiqib ketishini kuzatishga majbur qiladi.
Akakiy Akakiyevich Bashmachkinning – «Shinel» qissasi qahramonining – eski shineli butunlay yaroqsiz bо‘lib qoldi. Shinelsiz u kasal bо‘lib, о‘lib qolishi mumkin. Kambag‘alligi tufayli u yangi shinel tiktira olmaydi. U nima qiladi?
О‘smir juda katta va ayovsiz kuchlar aralashib qilingan qotillikka guvoh bо‘lib qoladi. Agar u jinoyatni ochishga yordamlashmasa, uni о‘ldirishadi. U nima qiladi? («Mijoz» – «Klient» filmi).
Chekka bir shaharga revizor keldi. Shahar hokimi ishonadiki, agar qonun buzulishlari haqida bilib qolishadigan bо‘lsa, amaldorlarga Sibir surgunlarining kishanlari xavf soladi. Mansabdorlar nima qilishadi?
Nyu-York mafiyasining bir maromdagi hayotiga yangi kishilar keldi. Ular keksa chо‘qintirgan otalari don Korleoneni о‘ldirishsa, nima xohlashsa – shuni olishlarini biladi va uni о‘ldirishadi… Yо‘q, u hali tirik. Uning bolalari nima qilishadi?
Gimnaziya о‘qituvchisi bu dunyodagi bor nasalardan qо‘rqadi. U gо‘yoki niqob bilan himoyalanganday yashaydi. Birdaniga bu niqobni uni sevuvchi maxluq – ayol kishi, uning bо‘lajak xotini yirtmoqchi bо‘ladi… Bunga javoban u nima qiladi?
Yosh pomeshchik Dubrovskiy butun mol-mulkidan ayriladi. U ablahlarni jazolab, qaroqchilik qila boshlaydi va bir payt о‘zining ayovsiz dushmanining qiziga oshiq bо‘lib qoladi. U qanday harakat qiladi?
Yosh va baxtiyor Romeo gо‘zal Julyettani sevib qoladi. U ham buni sevadi. Ammo ular baxtli bо‘la olmaydilar. Montekki va Kapuletti oilalari ayovsiz dushmanlar. Sevishganlar nima qilishadi?
Boshpanasiz tikuvchi ayol talabalar yotoqxonasida yashaydi, о‘ziga homiylik qilgan har bir kishini
