vaqtincha natijaga erishadi. Ammo yigitchaning о‘ziga kollejda adolatsiz sud xavf soladi. U tomonidan qutqarib qolingan polkovnik sudda sо‘zga chiqib, yigitni himoya qiladi. «Baxt sari» peripetiyai polkovnikni hayotdagi tо‘la mag‘lubiyatdan tо‘laqonli baxtiyorlikka kо‘taradi. U bir necha ming yigitchalarning guldiros qarsaklariga sazavor bо‘ladi. Uning prinsiplari yosh avlod uchun muhim va foydali bо‘lib chiqadi. Bundan tashqari, bu prinsiplar kelajakda uning umr yо‘ldoshi bо‘lishi mumkin bо‘lgan ayolni ham qoyil qoldiradi.
Biz dramatik peripetiyalar yо‘nalishlari bо‘yicha harakat qilar ekanmiz, orqamizdan tomoshabinni goh umidsizlik girdobiga, goh tо‘liq baxtiyorlik chо‘qqilariga ergashtirib boramiz. Filmda asos bо‘lib xizmat qiluvchi ikkita peripetiya bor edi, ammo bundan tashqari film davomida kо‘plab mayda peripetiyalar ham sodir bо‘ladi. Ba’zan umidvorlikdan umidsizlikka, baxtiyorlikdan baxtsizlikka tomon g‘ira-shira zohir bо‘luvchi burilishlar ham personajlarning bо‘ronli dengizdagi kemasini chayqatib tashlaydi. Gо‘yoki ularning hech biri hech qachon ortiqchalik qilmaydi. Biz qanchalik kо‘p hayajon qо‘zg‘atishni istasak, bizga shunchalik kо‘p peripetiyalar zarur bо‘ladi. Mumtozlar buni yaxshi tushunar edilar.
AXBOROTLAR MINIMUMIDA MAKSIMUM EMOTSIYALAR
Shekspir, agar unga kerak bо‘lsa, eng kam axborotlar bilan peripetiyalar orqali hissiyotlar bazmini vujudga keltirar edi. Mana, misol uchun, kichkinagina, о‘tkinchi bir sahnacha, unda enaga Julyettaga Romeoning shahardan haydalganligi haqida aytadi. Hamma xabar ikki jumlaga jamlangan: «Tibald о‘ldirildi. Romeo quvildi». Bu xabardan Shekspir nimalar chiqarib olganini kо‘ring.
Dastlab Julyetta baxtiyor, u haligina maydonda yuz bergan fojiadan xabarsiz. U seviklisi bilan uchrashish orzusida. Enaganing «О‘ldirildi! О‘ldirildi!» – deb qichqirishi uni esankiratib qо‘yadi. Julyetta Romeo о‘ldirilgan bо‘lsa kerak, – deb о‘ylaydi. Julyetta umidsizlik zulmatiga tashlanadi. Yо‘q, Romeo tirik – Julyetta yana baxtiyor, ammo uning eri – akasining qotili – Julyetta Romeodan g‘azablanadi. Uning qalbida sevgi va g‘azab kurashadi va sevgi g‘olib chiqadi –mojaroda Romeo emas, balki Tibald halok bо‘lgani tufayli uning kо‘zlarida sevinch yoshlari qalqiydi. Romeo tirik – eng asosiysi mana shu! Faqatgina shundan so‘ng Julyetta xabarning butun tafsiloti bilan tushunib yetadi: Romeo haydalgan! Julyetta uni boshqa kо‘rmaydi. Bu esa uning uchun minglab Tibaldlarning о‘limidan kо‘ra qо‘rqinchliroqdir. U umidsizlikka tushadi.
Bu kichik sahna bizga dramada axborot (informatsiya) – faqatgina biz tomoshabinda qо‘zg‘atishimiz lozim bо‘lgan tuyg‘ular vositasi ekanligini yodimizga tushiradi.
Shekspir nafaqat dramaturg, balki о‘z pyesalarining rejissori ham edi. U dramadagi tuyg‘u qanday qilib tomoshabinga yetkazilishini bilardi – bunga dramatik peripetiyalarning almashinuvi orqali erishiladi. Shuning uchun ham uning pyesalarida dramatik peripetiya kо‘p.
Baxtiyorlikdan – baxtsizlikka – baholash orqali – baxtiyorlikka – baholash orqali – baxtsizlikka.
Shuni ta’kidlash muhimki, bu oddiy sxemaning har uchala qismi uzilish bilan bog‘liqdir. Ular bir-biriga bir tekis о‘tmaydi, balki gо‘yoki siniq chiziqlardan tuzilganga о‘xshaydi. Baxt mavjud edi, bexosdan u vayron bо‘ldi. Nimadir sodir bо‘ldiki, uni baholash lozim.
«Bexosdan» – dramatik hikoya uchun juda muhim sо‘zdir. U ehtiros bilan javob qaytarishga hamma narsadan kо‘ra yaxshiroq vositachilik qiladi. Nima uchun shunday bо‘lishini biz endi bilamiz. Chunki «bexosdan» stress bilan bog‘liq. Har bir «bexosdan» kichkina bir stressdir. U esa bizning diqqatimizni hamma narsadan kо‘ra yaxshiroq jalb qiladi va biz shu onning о‘zidayoq qо‘zg‘alishga butun tuyg‘ularimiz bilan tо‘lig‘icha javob qaytaramiz.
PERIPETIYALAR VA KATARSIS
Shu paytgacha biz peripetiyalarning amaliy foydasi haqida gapirdik. Agar dramaning bu muhim elementi faqat amaliy mazmungagina ega bо‘lsa, g‘alati hol bо‘lardi. Peripetiyalarni о‘ylab topgan qadimgi yunonlar ashaddiy pragmatiklar emas edi. Ularni qiziqtirgan har bir narsa hayot sirlari bilan bog‘lanib ketuvchi qandaydir yashirin ma’noga ega edi.
Dramaning sehirli ta’sir kо‘rsatishining siri, albatta, birinchi navbatda, uning katarsis – azob-uqubatlarga, g‘am-anduhlarga hamdardlik qilish orqali poklanishni vujudga keltirish xususiyatidadir. Gans Sele, balki bu yerda hech qanday sehirgarlik yо‘q, faqat stressni foydali imitatsiyasi mavjud, deyishi mumkin. Fiziologik jihatdan u haq. Ammo umid qilamanki, har biringiz yunonlar «poklanish» – katarsis deb atagan san’at orqali uyg‘otiladigan bir vaqtning о‘zida paydo bо‘luvchi sehirli quvonch va alam tuyg‘usini tuygan bо‘lsangiz kerak. Agar tuymagan bо‘lsangiz, unda siz uchun hech qanday umid tug‘dirmaydigan mashg‘ulot bо‘lmish kino san’atini nega kasb qilib tanlaganingizni tushunolmayman. Ishlari gullab-yashnayotgan savdo xodimlari oldida bizni oqlovchi eng asosiy narsa shuki, boshqa hech bir narsa bizga bunday qisqa fursatli sehrgarlikka yondashishdek xayoliy baxtni bera olmaydi.
Dramaning sirli oliy mazmuni, shuningdek, dramatik peripetiyalarda ham mavjuddir. Unda inson ruhining ajablanarli xususiyati bо‘lmish kо‘tarinkilik va tushkinlik, ijodiy faollik va sustkashlikning almashinuvini his etish tuyg‘usi aks etadi.
Kompozitor Shnitke menga film uchun bergan intervyusida shunday degan edi: «Men, nega ba’zan hamma savollarga bir onda javob topa olishimni, kutilmaganda bu qobiliyat meni tark etishini va umidsiz parishon ahvolda qolishimni tushunolmayman. Ba’zan bu parishonlik bir asar ichida sodir bо‘ladi. Bir safar hayotimning ikki yilini boshlangan asarimni tugatish uchun samarasiz urinishlar bilan о‘tkazganman. О‘nlab variantlarni qilib kо‘rganman. Ular boshqa asarlar uchun hayot bag‘ishlagan-u, ammo asosiy asar uchun foydasiz bо‘lgan».
Bu geniyning, qalbi san’atdagi cheksiz imkoniyatlardan tо‘qilgan kishining e’tirofidir. Agar bu sо‘zlar ijod sirlariga yondashish bо‘lmasa, nima u?
Ijodiy energiyaning bunday tо‘lib-toshishi hammaga ma’lum narsa. Ular gо‘yoki о‘z-о‘zicha paydo bо‘ladi va hech bir sababsiz paydo bо‘lgan loqaydlik bilan almashinadi. Dramatik peripetiya, hech narsani tushuntirib о‘tirmasdan, bu voqeaga shakl beradi, shakl esa – bu bizning barcha sa’y-harakatlarimiz intilgan narsadir. Agar shakl bо‘lmasa – san’at ham bо‘lmaydi. Drama ruhiy ta’sirining siri uning oddiy tuzilmalaridadir. Buni Fridrix Nitssheday dramaning chuqur tahlilchisi allaqachon fahmlagan edi: «Fojiaviylik tuyg‘usi hissiy idrokning yuksalishi va pasayishi bilan oshib va susayib boradi».
Falsafa geniysining diqqati drama mexanizmining mohiyatiga kirib bordi va u yerda katarsis tomon yо‘lning konstruktiv rivojlanish tamoyilini topa bildi.
Yaxshi, biz katarsisni orzu qilamiz. Bilamizki, u, umuman olganda, erishib bо‘ladigan narsa. Ammo unga qanday erishish kerak?
Javobimni sezgan bо‘lsangiz kerak… Ha. Dramatik peripetiyalar yо‘li bilan. Ular hamma narsadan kо‘ra bizning hissiyotlarimizni ishonchliroq qо‘zg‘atadi va bizni dramaning kulminatsiya yuksakligiga, chо‘qqisiga olib boradiki, u yerda bizni biz istagan katarsis qarshi oladi. Agar sizda kuchli peripetiyalarning yaxshi zaxirasi bо‘lmasa, unda katarsisni esdan chiqaring. Bu maqsad bir zarb bilan qо‘lga kiritilmaydi. Peripetiyalar xuddi buqalar jangidagi nayzaga о‘xshaydi. Faqat torero (buqa bilan jang qiluvchi) ular bilan buqaning yelkalarini to‘ldirib sanchib tashlagach va buqa qutirganidan keyingina oxirgi zarbani berish mumkin.
Bizlar – filmning yaratuvchilari – bu torero.
