27 czerwca 1961 r. podczas pojedynku z Sierowem na stadionie Dynama.
101
Tajemnica stalinowskiego bunkra już kilkadziesiąt lat nurtuje miłośników sowieckiej imperialnej romantyki. Liczni pośredni świadkowie wymieniają w swoich wspomnieniach budowę podziemnego kompleksu w odległości 100 km od Gorkiego. Naocznych świadków jednak brak. Notatki Sierowa stanowią pierwsze wyjaśnienie tej historycznej zagadki – budowę wstrzymała niechęć Stalina do porzucenia Moskwy.
102
W przededniu niemieckiej okupacji na kozackich terenach ze świeżą pamięcią o tłumieniu buntów chłopskich, rozkułaczaniu i „rozkozaczaniu” gwałtownie wzrosły nastroje antysowieckie, wielu wiązało duże nadzieje z oczekiwanym nadejściem Niemców. Współczesny badacz przytacza zaczerpnięte z dokumentów archiwalnych dane: „Na terytorium okupowanego obwodu rostowskiego samowolnie pozostało około 10 tys. komunistów, z czego 40 procent podczas okupacji zniszczyło swoje legitymacje członkowskie lub odniosło do Gestapo. Po wyzwoleniu z partii wyrzucono 5019 osób”. (I. Jermołow,
103
Patrz przypis 89 w części „Przygotowania do poddania Moskwy”.
104
Jako zastępca komisarza ludowego Sierow nadzorował pododdziały łączności rządowej. Przyjętą z jego inicjatywy decyzję o połączeniu jednostek czekistowskich z wojskowymi zatwierdził GKO ZSRR uchwałą nr 1129 z 11 stycznia 1942 r. „O zapewnieniu niezawodnej rządowej łączności telefonicznej systemu WCz między Moskwą a sztabami frontu”. Tak powstał nowy rodzaj wojsk – łączności rządowej, istniejący do dnia dzisiejszego. Na marginesie, swoje zawodowe święto wojska łączności specjalnej FSO Rosji obchodzą również z inicjatywy Sierowa. On właśnie podpisał rozkaz nr 2 NKWD ZSRR z 2 stycznia 1944 r., ustalając dzień 15 lutego Dniem Organizacji Wojsk Łączności Rządowej. (
105
W związku z „koniecznością zaprowadzenia surowego porządku na zapleczu frontu w okolicach Moskwy” postanowienie GKO ZSRR nr 765ss z 12 października 1941 r. nakładało na NKWD obowiązek zapewnienia szczególnej ochrony strefy podmoskiewskiej w rejonie: Kalinin–Rżew–Możajsk–Tuła–Kołomna–Kaszyra. Podzielono ją na siedem sektorów pod ogólnym kierownictwem Sierowa jako szefa ochrony całej strefy podmoskiewskiej. Do jego dyspozycji postawiono 6 tys. żołnierzy NKWD. (
Rozkaz Berii nr 001495 z 13 października do szczegółowych zadań frontu ochrony strefy zaliczał:
– oczyszczenie terenu ze wszystkich elementów podejrzanych i niepewnych,
– wzmocnienie walki z dezercją,
– zaprowadzenie porządku na drogach,
– zapewnienie nieprzerwanej łączności WCz z Moskwą.
W okresie od 15 do 18 października 1941 r. NKWD wykryło 760 dezerterów, zatrzymało 933 osoby „elementu antysowieckiego”, z których 122 wysiedlono, 214 aresztowano, a 597 przekazano lokalnym organom NKWD. (
Prócz tego wojska ochrony podjęły się roli „oddziałów zaporowych” – zatrzymywały uciekających z frontu żołnierzy. Jak pisze sam Sierow, do wiosny 1942 r. NKWD „zatrzymało ponad 300 tys. żołnierzy i oficerów, którzy porzucili swe jednostki i wycofywali się w kierunku Moskwy”. Na dodatek przed samym Nowym Rokiem 1942 Sierowowi powierzono także opiekę nad utworzonymi 28 grudnia specjalnymi obozami filtracyjnymi dla żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej powracających z hitlerowskiej niewoli bądź okrążenia.
106
Na podstawie rozkazu NKWD ZSRR z 13 października 1941 r. dowódcami zostali: dowódca brygady M. Bogdanow w sektorze wołokołamskim, starszy major bezpieczeństwa A. Leontjew – w możajskim, generał major I. Pietrow – w małojarosławieckim, starszy major bezpieczeństwa A. Dawydow – w kołomieńskim, dowódca brygady M. Sładkiewicz – w kaszyrskim, major bezpieczeństwa G. Dobrynin – w kalinińskim, generał major I. Lubyj – w sierpuchowskim. Z trzema ostatnimi Sierow studiował w Akademii im. Frunzego. (
107
Parada wojskowa na placu Czerwonym w dniu 7 listopada 1941 r. na cześć 24. rocznicy rewolucji październikowej miała kolosalne znaczenie dla podniesienia morale Armii Czerwonej i całego narodu. Przemówienie Stalina z trybuny mauzoleum, defilada wojsk i techniki bojowej wykazały całemu światu, że Moskwa się nie poddaje i wojska sowieckie będą walczyły do ostatecznego zwycięstwa. Tego dnia parady zorganizowano też w Kujbyszewie i Woroneżu.
108
W kwietniu i maju 1942 r. Budionny pełnił funkcję naczelnego dowódcy całego kierunku północnokaukaskiego, Frontem Krymskim natomiast dowodził od 28 stycznia do 19 maja 1942 r. generał lejtnant D.T. Kozłow. Front Krymski utworzono z desantu kilku dywizji Armii Czerwonej na półwysep prawie w całości okupowany przez hitlerowców, z zadaniem rozbicia wroga. Celu nie osiągnięto i operacja zakończyła się całkowitym fiaskiem, z ciężkimi stratami po stronie sowieckiej. Przyczyną porażki była głównie niewłaściwa ocena sił i możliwości przeciwnika. Manstein pisał we wspomnieniach, że jego wojska kilka razy znajdowały się w sytuacji krytycznej, lecz Rosjanie nie potrafili wykorzystać swej szansy.
109
Ludowym komisarzem kontroli państwowej Mechlis był przed wojną i ponownie zostanie nim po wojnie. W opisywanym okresie pełnił obowiązki zastępcy ludowego komisarza obrony ZSRR, szefa Zarządu Politycznego Armii Czerwonej, a od stycznia 1942 r. – przedstawiciela Stawki na Froncie Krymskim. Rzeczywiście prowadził niezwykle ascetyczny tryb życia, czasem aż do przesady. Nawet jako minister nie opuścił komunalnego mieszkania.
110
Operację „Polowanie na dropy” mającą na celu zniszczenie sowieckiego desantu na Półwyspie Kerczeńskim Niemcy rozpoczęli 7 maja od bombardowania sztabów, które w ciągu długiego okresu nie zmieniały swego miejsca dyslokacji i zostały wykryte przez przeciwnika. Zginął dowódca 51. Armii generał Lwow, ciężko raniono jego zastępcę Baranowa. Kolejnym czynnikiem demoralizującym stał się pontonowy desant niemiecki na tyłach 63. Dywizji Górskiej, mylnie zwanej przez Sierowa 21. (gruzińską). W ciągu kilku następnych dni obrona sowiecka na Przesmyku Parnaczowskim została przełamana.
111
Próby poligonowe systemu sowieckiej artylerii rakietowej BM-13, popularnej na froncie „katiuszy”, pomyślnie przeprowadzono jeszcze w marcu 1941 r. W przeddzień rozpoczęcia wojny została oficjalnie przyjęta na uzbrojenie Armii Czerwonej i przeszła chrzest bojowy latem 1941 r.
112
Sierow nazywa „Tureckim” Wał Kimmeryjski, który oddziela Półwysep Kerczeński od Krymu. W czasie jego pobytu przeprowadzano tam kerczeńsko-teodozyjską operację desantową w celu wyzwolenia Krymu od Niemców. Zakończyła się ona katastrofą, którą autor dokładnie opisuje.
113
Wojska sowieckie opuściły Kercz 16 maja 1942 r. [Niektóre źródła podają datę 15 maja – przyp. red.].
114
Źródła sowieckie zazwyczaj przemilczają straty Armii Czerwonej na Krymie. Najbardziej szczegółowa monografia na temat wojny na półwyspie w ten sposób podsumowała wyniki tak zwanej krymskiej operacji obronnej w dniach 8–21 maja 1942 r.: „Wojska frontu opuściły Półwysep Kerczeński. Straciły około 3,5 tys. dział i moździerzy, około 350 czołgów. Ewakuowano ponad 140 tys. żołnierzy i część techniki. (A.W. Basow,
