terytoriach Ukrainy zachodniej”, w którym szczegółowo podawali fakty oporu miejscowej ludności. W dokumencie tym wnioskowali: „Dla prowadzenia naszej pracy w znaczących ośrodkach miejskich niezbędne są liczniejsze grupy operacyjne, a oddziały wojskowe, zajmując miasto, winny pozostawiać w nim odpowiedni garnizon, który zająłby się też jeńcami”. (41
Sierow musiał bardzo przeżyć tę nieprzyjemną rozmowę, gdyż zameldował o niej Berii w formie pisemnej. W raporcie z dnia 27 września 1939 r. pisał, że powodem konfliktu stały się przypadki konfiskaty zdobycznych samochodów, rowerów itp. I sekretarza szczególnie rozgniewał fakt, że sam komisarz spraw wewnętrznych przyjechał wozem byłego posterunku żandarmerii.
„Chruszczow histerycznie na mnie krzyczał, przeklinał, mówiąc: »siedzicie tu wszyscy, napatrzyliście się na stare, wrogie kierownictwo czekistowskie i dotychczas stosujecie te same metody kierowania…«. Doskoczył do mnie z pięściami, przeklinał pod moim i Michiejewa adresem…”.
Po tak burzliwym wyjaśnieniu wzajemnych stosunków napięcie opadło i „rozmowa zakończyła się rzeczowo”.
„Uczynię wszystko, co należy, by przywrócić rzeczowe kontakty w pracy, ale nie zamierzam upodabniać się do niektórych osób – meldował Sierow Berii. – Niniejsze napisałem Wam, towarzyszu komisarzu, z prośbą o ustosunkowanie się do tej sprawy”. (N.S. Chruszczow,
42
Ewidentny błąd: Armia Czerwona podeszła do Lwowa od wschodu, niemiecka od zachodu.
43
Było to pierwsze spotkanie Sierowa ze swoim byłym dowódcą pułku. N. Jakowlew brał udział w kampanii polskiej w charakterze szefa artylerii Frontu Ukraińskiego.
44
Ogółem w kampanii polskiej aresztowano 240–250 tys. polskich wojskowych, pograniczników, policjantów, żandarmów, strażników więziennych itp. Większość żołnierzy i podoficerów wkrótce uwolniono. Część jeńców – 21 857 osób – rozstrzelano wiosną 1940 r., pozostałych skierowano do łagrów na terytorium ZSRR (patrz: Sprawa katyńska – elektroniczne kopie dokumentów związanych z rozstrzelaniem Polaków w Katyniu oraz innych miejscach z „pakietu nr 1”, umieszczone na portalach Archiwy Rossii; http://rusarchives.ru/publication/katyn/spisok.shtml).
Represjami objęto także ich krewnych. 7 marca 1940 r. Beria podpisał rozkaz adresowany do Sierowa: do 15 kwietnia „dokonać wysiedlenia na 10 lat do Kazachskiej SSR” wszystkich członków rodzin aresztowanych polskich oficerów, strażników więziennych, żandarmów, posiadaczy ziemskich, fabrykantów i urzędników.
Rozkaz NKWD szczegółowo opisywał mechanizm tej mało pociągającej operacji: akcja rozpoczyna się we wszystkich miejscowościach zachodniej Ukrainy jednocześnie, z nastaniem świtu. Akcją w terenie kieruje trójka operacyjna – szef powiatowego oddziału NKWD oraz po jednym przedstawicielu komitetu szczebla republikańskiego i centralnego. Do jej dyspozycji postawiono dodatkowe rezerwy NKWD.
Na 2–3 polskie rodziny przydzielano jedną grupę operacyjną w składzie trzyosobowym – pracownik NKWD, milicji i wojsk wewnętrznych. Wysiedlani mieli prawo do zabrania bagażu o wadze tylko 100 kg na osobę, pozostałe ich mienie wyprzedawano w ciągu 10 dni. Nieruchomości, przedsiębiorstwa, aktywa i akcje przechodziły na własność państwa sowieckiego. Deportowanych pod konwojem wieziono na stację kolejową i ładowano do wcześniej podstawionych wagonów.
Ogółem na zachodniej Ukrainie i Białorusi wysiedlono około 25 tys. rodzin, prawie 100 tys. osób. (
W sumie NKWD przeprowadziło 4 masowe deportacje „socjalnie obcych” Polaków. W dniach 10–11 lutego na przykład, czekiści zorganizowali wysiedlanie polskich „osadników” wraz z rodzinami. W ciągu 2 dni pozbawiono dachu nad głową 95 314 osób. (
45
Generała brygady Wojska Polskiego i byłego dowódcę VI Korpusu Lwowskiego, Władysława Langnera, po kapitulacji miasta dostarczono do Moskwy, gdzie w odróżnieniu od większości jego kolegów zwrócono mu wolność, pozwalając na wyjazd z ZSRR. Po roku mieszkał w Londynie, uczestniczył w pracach polskiego rządu emigracyjnego, był członkiem trybunału wojskowego. Zmarł na emigracji w wieku 75 lat.
46
Formalnie wejście zachodniej Ukrainy w skład USRR warunkowała decyzja Ludowego Zebrania Ukrainy Zachodniej z dnia 27 października 1939 r. we Lwowie. 1 listopada 1939 r. specjalna, V sesja Rady Najwyższej ZSRR zatwierdziła ustawę „O włączeniu zachodniej Ukrainy w skład ZSRR wraz ze zjednoczeniem jej z Ukraińską SRR”.
47
Związek Walki Zbrojnej, podziemna organizacja wojskowa utworzona po kapitulacji Polski z rozkazu premiera rządu emigracyjnego Władysława Sikorskiego dnia 13 listopada 1939 r. Podstawowy cel ZWZ to przywrócenie niepodległości Polski w granicach z 1939 roku, utworzenie armii polskiej w podziemiu. Szkielet ZWZ stanowili oficerowie polscy. Organizacja całkowicie podporządkowała się londyńskiemu rządowi emigracyjnemu. 14 lutego 1942 r. zreorganizowana w Armię Krajową (patrz rozdział 9).
48
Generała Okulickiego aresztowano w nocy z 21 na 22 stycznia 1940 r.
49
W swoich notatkach z 1941 r. Sierow pisze, że zatrzymywał również generała Władysława Andersa, którego wojska rozbito pod Przemyślem w dniach 27–28 września 1939 r. Andersa także przewieziono do Moskwy, gdzie do lata 1941 r. trzymano na Łubiance.
50
Ukraińska emigracyjna nacjonalistyczna organizacja polityczna, założona na początku I wojny światowej w celu wspierania państw centralnych w wojnie przeciwko Rosji, składająca się głównie z uciekinierów z czasów rosyjskiej rewolucji w latach 1905–1907, pretendująca do reprezentowania interesów rosyjskich Ukraińców.
51
Swietłana Iwanowna Sierowa urodziła się 19 października 1939 r. w Kijowie.
52
Metropolita halicki oraz arcybiskup lwowski Andrzej Szeptycki to jedna z najbardziej kontrowersyjnych i skomplikowanych postaci w ukraińskiej historii. Jak twierdzi Sudopłatow, jeszcze podczas I wojny światowej współpracował z wywiadem austriackim, został aresztowany przez kontrwywiad rosyjski, a po uwolnieniu przez Rząd Tymczasowy powrócił do Lwowa. W 1941 r., po okupacji miasta, wysłał okolicznościowe życzenia do Hitlera, a potem pobłogosławił Dywizję SS „Hałyczyna” na czyny zbrojne. (P. Sudopłatow,
Kiedy wynik wojny stawał się oczywisty dla każdego, Szeptycki udał się z misją do patriarchy moskiewskiego, lecz przyjęty został przez generałów NKWD Sudopłatowa i Mamułowa. Obiecano mu, że jeśli kierownictwo Kościoła unickiego osobiście nie uczestniczyło w zbrodniach wojennych, nie będzie podlegało prześladowaniom.
53
Działalność terrorystyczna OUN na zachodniej Ukrainie szczególnie się wzmogła przed rozpoczęciem II wojny światowej. Jej ofiarami padali nie tylko enkawudziści, lecz także pracownicy aparatu partyjnego i administracyjnego. W kwietniu 1941 r. nacjonaliści dokonali 38 aktów terrorystycznych i 3 podpaleń. W 7 napadach zabili 41 osób, ranili 19. (Tamże, s. 19).
54
Sierowa nagrodzono na podstawie rozkazu z dnia 26 kwietnia 1940 r. za „organizację i kierowanie operacjami w walce z nacjonalistami ukraińskimi
