odruchowej, kontrolowanej w dużej mierze przez włókna nerwów czaszkowych IX i X oraz przez włókna splotu nerwowego błony mięśniowej (splot Auerbacha).
W przełyku kęs pokarmowy przesuwany jest do żołądka dzięki synchronicznym ruchom mięśniówki zwanym falą perystaltyczną. Dlatego czynność transportowa przełyku odbywa się nawet wtedy, gdy gardło jest położone niżej niż żołądek, np. przy zwisaniu do góry nogami.
Przedostanie się pokarmu do okolicy dolnego zwieracza przełyku wywołuje jego rozkurcz oraz spadek ciśnienia w tej okolicy. Obniżające się ciśnienie nie osiąga jednak wartości niższych od ciśnienia panującego w żołądku, co ma zapobiegać powstawaniu refluksu i cofaniu się treści żołądkowej do przełyku. W przypadku braku dostatecznej relaksacji dolnego zwieracza przełyku (rzadko) dochodzi do tzw. achalazji przełyku, w której obserwuje się czynnościową niedrożność przełyku, zastój pokarmu, wtórne poszerzenie i w konsekwencji zapalenie przełyku.
Fazy odruchowe kontroluje ośrodek połykania znajdujący się w pniu mózgu. Drogę dośrodkową odruchu stanowią włókna nerwów czaszkowych V, IX i X, które prowadzą impulsy z receptorów jamy ustnej, gardła i przełyku. Drogę odśrodkową stanowią włókna nerwów V, VII, IX, X i XII (informacja z ośrodka połykania przekazywana jest do mięśni gardła i przełyku).
1.2.2. Motoryka żołądka
Żołądek jest narządem ruchomym, zmieniającym kształt, wielkość i położenie. Pokarm gromadzący się w żołądku układa się warstwami – kolejno połykane porcje trafiają do środka żołądka.
Ze względu na czynność motoryczną żołądek można podzielić na część proksymalną (początkową) i dystalną.
Początkowa część żołądka pełni funkcję rezerwuaru dla pokarmów i płynów.
W trakcie przyjmowania pokarmu mięśniówka tej części żołądka rozluźnia się w mechanizmie odruchowym, obejmującym:
● odruch, w którym drogę dośrodkową stanowią włókna nerwowe pobudzane przez mechanoreceptory z gardła, a odśrodkową – włókna nerwu błędnego, które wysyłają sygnały do neuronów hamujących jelitowego układu nerwowego;
● tzw. odruch wago-wagalny, który zachodzi w odpowiedzi na rozciągnięcie ścian żołądka w części proksymalnej (drogę dośrodkową i odśrodkową tego odruchu stanowią włókna nerwu błędnego, czyli X nerwu czaszkowego).
Część dystalna zawiera więcej włókien mięśniowych i jest mniej podatna na rozciąganie.
Skurcze fazowe obejmujące rytmiczne skurcze okrężne oraz skurcze perystaltyczne służą do mieszania się treści pokarmowej z sokiem żołądkowym i przesuwania jej do dwunastnicy (perystaltyka żołądka).
Skurcze perystaltyczne żołądka wywołane są pobudzeniami z komórek rozrusznikowych zlokalizowanych w obrębie krzywizny większej na wysokości granicy między częścią początkową a dystalną. Wyraźne skurcze rozpoczynają się w połowie długości trzonu i przesuwają się w postaci fali z szybkością 1 m/s. W miarę zbliżania się do odźwiernika przybierają na sile i szybkości. Po dojściu fali perystaltycznej do odźwiernika ten zamyka się i fala zawraca. Zjawisko to, nazywane retropulsją, sprzyja dokładnemu wymieszaniu oraz rozdrobnieniu treści pokarmowej.
Do czynników wpływających na motorykę żołądka zalicza się:
● pobudzenie nerwu błędnego (zwiększa siłę i częstość skurczów części proksymalnej);
● pobudzenie włókien współczulnych (hamuje motorykę żołądka);
● działanie hormonów żołądkowo-jelitowych.
Opróżnianie żołądka jest wynikiem skoordynowanego współdziałania żołądka i dwunastnicy stanowiących razem „jednostkę motoryczną”, w której szczególną rolę odgrywa odźwiernik. Bezpośrednim czynnikiem kontrolującym jest zwieracz odźwiernika, którego zamykanie się zapobiega przedostawaniu się do dwunastnicy zarówno zbyt dużych ilości kwaśnego soku żołądkowego, jak i zbyt dużych ilości hipo- lub hipertonicznej treści pokarmowej.
Tempo opróżniania żołądka zależy od:
● ilości treści pokarmowej w żołądku (im większe rozciągnięcie żołądka, tym szybsze opróżnianie);
● wielkości cząstek pokarmu (mniejsze cząstki pokarmu przechodzą do dwunastnicy szybciej);
● warunków panujących w dwunastnicy.
Pobudzająco na tempo opróżniania żołądka wpływa też gastryna.
Wśród dwunastniczych czynników hamujących opróżnianie żołądkowe wyróżnia się:
● odruchy dwunastniczo-żołądkowe (zachodzą przy udziale jelitowego układu nerwowego);
● odruchy, w których drogami do- i odśrodkowymi są włókna nerwu błędnego (X nerwu czaszkowego);
● pobudzenie włókien współczulnych;
● hormony (sekretyna, GIP [gastric inhibitory polypeptide – peptyd hamujący czynność żołądka], CCK).
Wymienione wyżej neurogenne mechanizmy hamujące są aktywowane, gdy:
● następuje znaczne obniżenie pH w dwunastnicy (treść pokarmowa jest zbyt kwaśna);
● treść pokarmowa jest hipo- lub hipertoniczna;
● treść pokarmowa zawiera zbyt wiele nieprzetworzonych białek lub lipidów zwiększających ilość produkowanej przez dwunastnicę cholecystokininy (CCK).
1.2.3. Czynność motoryczna jelit
Stopień aktywności mięśni jelita cienkiego i grubego zależy od indywidualnej pobudliwości oraz fizycznych i chemicznych sygnałów, których źródłem jest treść jelitowa.
Przy zbyt szybkim przechodzeniu treści przez jelita może dojść do upośledzenia procesów trawienia i wchłaniania oraz biegunek. Przy zbyt wolnym – do rozwoju procesów gnilnych i zaparć.
Spośród wszystkich składników pokarmowych szczególną rolę w regulacji funkcjonowania przewodu pokarmowego odgrywa włókno roślinne zwane błonnikiem pokarmowym. Błonnik przyspiesza perystaltykę jelit, sprzyja zwiększonemu wydzielaniu śliny i innych soków trawiennych, zatrzymuje wodę, nadając stolcowi właściwą konsystencję i zapobiegając zaparciom, a także wiąże kwasy żółciowe, zanieczyszczenia żywności i metale, przez co ogranicza ich wchłanianie do krwi.
Podstawowym mechanizmem kontrolującym skurcze mięśni są wahania potencjału błonowego, zwane falami wolnymi lub podstawowym rytmem elektrycznym (basic electrical rhythm, BER). BER sam nie wywołuje skurczów, ale wyznacza częstość potencjałów czynnościowych. Opuszka dwunastnicy wykazuje najwyższą
