Gertruida, hy’t ’n hart vir jou. Hy’s ’n goeie trouman …”
“Ek wil nooit weer ’n man naby my hê nie. Laat staan nog in my bed. Loop nou.”
Sy kyk Mabel agterna toe sy wegloop waenhuis toe. Staan met haar middelvinger ingehaak by die knoop van die brooddoek. Maak haar oë toe. Laat gly die letters van haar naam voor haar verby.
G E R T R U I D A
Uit jare se gewoonte om slégs die letters van haar naam tot woorde en sinne te ryg, glip die woorde uit. Gertruida eet die geurige gaar deeg. Gertruida draai die tragedie agteruit. Gertruida geregtig te treur.
Sy moet ophou woorde uitdink en haar bepaal by dit wat sy het om aan te dink.
Sy spoel die emmer uit, dop dit om oor die hokkraan. Dis te laat om kliphuis toe te loop; die donker gaan haar vang. Misweer moenie onderskat word nie. Die mis kom soos ’n dief en maak jou rigtingloos. Sy was gesig en hande by die tenkkraan, spoel haar mond uit. Bêre die roosterkoek in die brooddoek in die winkelsak. Sit ’n klip op die hoek van die sak sodat dit nie wegwaai nie. Stap rivier toe om vir die paddas en die water te sê die begrafnis is verby.
Dis tien oor agt toe sy terugkom. Sy trek die nat begrafnisklere uit, hang dit aan ’n spyker teen die waenhuismuur. Trek die oorpak aan wat sy gedra het toe sy gister geverf het. Bo-oor dit haar parkabaadjie wat in die bakkie lê. Bondel ’n goiingsak onder haar kop en gaan lê op die bakkie se sitplek.
Gertruida dut agt ure agter die ruit. Die rugruiter tree uit die ruigte.
Thula-thula. Sjuut-sjuut. Slaap nou.
In haar voorslaap hoor sy Mama Thandeka sing, soos kleintyd toe Mama Thandeka haar met ’n handdoek op haar rug vasgebind het terwyl sy vloere vryf. Dan raak sy met haar oor op Mama Thandeka se trillende longkaste aan die slaap.
Thula baba, lala baba, ndizobanawe … Hush, my baby, go to sleep, I’ll be with you counting sheep: Dreams will take you far away, sleep until the break of the day.
*
Is nagtyd hier in onse huis teen die bergrant. Ek sit op die stoel voor die binnevuur om warm te kry. Buite in die veld is dit koud en nat. In my hart in is dit koud en droog. Want op ’n laatdag in my lewe is my oumensasem uitgestamp deurdat Abel Oorkant toe gereis het, sonder dat ek hom kon gegroet het. Missus Susarah ook. Dis of ek teen my kopbeen vasdink as ek aan Gertruida dink. iNkosi alleen sal weet wat gaan vorentoe gebeur.
Hý het die koedoe gestuur. Hý moet wagstaan.
Toe Mabel terugkom met die halfemmer melk, het sy die rooi kombers oor my bene gegooi en my stoel vuur toe geskuiwe. “Mabel, lyk dit of Gertruida hartseer is, of sy gehuil het?”
“Nee, Mama, sy huil nie. Maar darem het sy kop gehou en die borsgoeters gekry. Ek gaan Mama se rug invrywe met Vicks, dan sit Mama voor die vuur sodat Mama nie met ’n koue lyf loop lê nie.”
Toe maak sy haar hand warm by die vuur en steek dit by die nekkant van my nagrok in. “Wat gaan aan op die werf, Mabel? Het Gertruida die geweer by haar?”
“Sy was doenig by die hoenderhok, met haar papnatte begrafnisklere aan. Die geweer staan op die stoep by die voordeur. Vaderland, die polieste moenie hier aankom en die geweer sommer op enige plek sien rondstaan nie. Dis tronksake. Maar Mama moenie kommer nie, ek sal kort-kort loop spaai wat daar aangaan.”
Soos sy vrywe, voel ek die kouete padgee uit my rug. Dis of die Vicks-dampe my kop beterder laat dink. Is lankal dat my kop deurmekaar is, want ek is al drie-en-sewentig jare oud. Party dae dink ek soos Samuel, my geelbruin man wat lankal afgesterf is. Ander kere dink ek soos die wit mense van Kiepersolkloof. Maar dan weer, soos nou as die droewigheid my vat en ek sien die swart engel teen die kosyn staan, kom my mama se taal terug in my kop. Iewerster in ’n mens bly die dinge van jou mama altyddeur aan’t roere.
My mama is lankal gebêre, op ’n ver plek oorkant baie berge. Daar waar die bont beeste in die langgras wei en waar die vrouens middagtyd met vasgeriemde houtbondels op hulle koppe huis toe loop. Is ampers asof ek saam met hulle loop, so helder sien ek hulle. Ek hoor die hadidas roep uit die oranjepers aandwolke; hulle bring die nuus dat ’n bybie iewerster gebore gekom het. Ek sien my mama soos sy die ertappels in die pot met aandkos gooi. Of op haar kniekoppe langes die rivier. Vrywe die kleregoed dat die skuim van die vryfklip afloop en in die vlak watertjies wegdrywe. Duidelik, soos nóú.
Soos wat ek ouerder raak, raak ek meer en meer soos ’n kleine tjint, of partykeers soos ’n stywetiet intombi, en binnein my mond praat my tong die taal van my mama en my tata. Baie kere skrik ek, oordat ek nie al die woorde onthou nie. Thandeka, praat ek dan troos in my hart in, dis oordat jy lankal weg is van jou mense af. Jy’t iemand anders geword as die intombi van daardie tye.
Is waar.
Drie-en-vyftig jare al dat ek op Kiepersolkloof is, ver van die ronde huis waar ek grootgeraak het. Mooie patrone wat my mama rondom die buitekosyn geverf het met rooibessiesap en geel riviermodder en uitgekookte nastergalbessies. Sy’t gesê ’n hadida het my teen sonsak onder ’n soetdoring kom neersit. Toe draai sy haar rooi kombers om my en hardloop met my in die huis in, voor die tokkelossie my gryp.
My mama, my mama …
Ek onthou hoe ruik die grondvloer wat sy met beesmis gesmeer het; hoe sing haar stem oor die werf as sy mielies stamp. Maar dit lê te ver agtertoe. Party goeters het dof geraak, want mens vergeet baie in drie-en-vyftig jare. Maar mens vergeet nooit hoe om in jou mama se taal te bid nie. En as die groothuil jou vat, dan huil jy in jou tjinnertaal.
Waar het die lewe met my geloop draai dat ek vanaand hier voor die vuur sit met ’n hart wat bloei oor ’n wit man wat dood is?
Toe ek met Samuel Malgas getroud geraak het, was my mense ongelukkig oordat hy bruin is. Al het hulle gewis hy het skool geloop, en hy kom uit ’n goeie huis daar op die witmensplaas waar onse mense Saterdae ons kosgoed by die Trading Post koop. As die winkel besig was, het Samuel, potlood agter sy oor, gehelp in verkooptyd. Vinnig gewees met optel en aftrek. Dis waar ons mekaar beginte aankyk het. Daardie tye was nie vandag se tyd nie; almal het nie rond en bont gewei nie. En iedereen het geweet Samuel Malgas het windballe, oordat hy kleintyd diknek opgeswel het van pampoentjies wat in sy lieste loop lê het. My mense het gesê ek sal arm wees sonder tjinners om my te versôre as ek ’n ou vrou is.
Samuel was ’n mooie kerksnaam. Ek het gesien die geelbruin man het ’n slim kop en sy oë kyk anderster na die wêreld. Is of hy verder kan sien as die plek waar die berg stop. Al kon hy my nie ’n tjint gee nie, sou hy my tot oorkant die berge neem. Om nuwe goeters te sien. Toe hy sy donkiekar en sy donkies agtermekaar het, sê hy hy gaan pad vat en kyk hoe lyk die wêreld.
Ek huil op die biesiemat in my mama se ronde huis. Oor Samuel wat weggaan. Ek gaan nie winkel toe nie.
Toe kom hy die Sondagagtermiddag al die pad na my toe.
“Thandeka, hoekom kom jy nie meer winkel toe nie?” vra hy. “Waaroor huil jy?”
Ek staan op en vat die wateremmer. “Laat ons gaan water haal by die rivier.”
Ek breek vir hom ’n riet af en sê hy moet vir hom ’n fluit maak, en as hy daarop blaas, moet hy my onthou.
“Hoekom kom jy nie saam nie, Thandeka? Ons kan uit jou tata se huis uit trou. Daar’s genoeg geld in my bankboek vir drie lobola-beeste … Dan gaan
