van dwelms of alkohol afhanklik is. Daar kan ’n onderliggende geneigdheid of ’n genetiese kwesbaarheid wees wat ’n gebruiker vatbaar maak vir verslawing wanneer die uitwendige agent, soos dwelms of alkohol, gebruik word.
Voorstanders van hierdie teorie beskou pasiënte wat aan verslawing ly as “siekteslagoffers”, dit wil sê, hulle is siek. ’n Persoon wat aan verslawing ly, het nie uit vrye keuse verslaaf geraak nie, maar eerder uit gebrek aan vrye keuse. Daarom verdien pasiënte met dwelm- en alkoholverwante probleme hulp en behandeling. Volgens hierdie model is die verslawingsiekte voortskrydend, onomkeerbaar en kan dit tot die dood lei as die pasiënt hom of haar nie van die middel weerhou of voldoende behandeling ontvang nie. Die enigste suksesvolle behandeling is geheelonthouding.
Reeds in 1784 het Benjamin Rush alkoholisme as ’n siekte verstaan. Sedertdien is ’n groot hoeveelheid getuienis versamel wat hierdie opvatting ondersteun. Dit lyk ook of meer onlangse moderne tegnologie soos gespesialiseerde breinskanderings die siening dat verslawing ’n breinsiekte is, ondersteun. Ondanks ’n mate van kritiek uit akademiese kringe bestaan goeie getuienis ten gunste van hierdie model, en sal dit waarskynlik meer oorheersend word soos wat die breinwetenskap rondom verslawing verder ondersoek word.
Dit is duidelik dat elk van die bogenoemde modelle ’n ander uitgangspunt het en elkeen sy eie bydrae kan lewer. Elkeen van die modelle het waarskynlik ’n mate van die waarheid beet. Dit het egter geen nut om verbete aan een model vas te klou sonder redelike inagneming van die ander modelle nie. So ’n tonnelvisie sal waarskynlik meer probleme veroorsaak as dat dit oplossings lewer. Aansienlike hartseer en konfrontasie met pasiënte, gesinne en familie kan vermy word as almal ’n oop gemoed en verdraagsaamheid ten opsigte van ander opvattings behou.
Dit is gebiedend noodsaaklik dat professionele gesondheidsorgwerkers en die publiek van die verskillende verslawingsmodelle bewus gemaak word. Ons moet ook aanpasbaar bly in ons denke sodat ons die voordele van die onderskeie teorieë kan inspan om middelmisbruikers en hul gesinne ten beste te help. Ons almal moet saamwerk om middelmisbruikers en hul gesinne by te staan waar ons kan. Dit sal noodwendig ’n mediese, sielkundige, sosiale en geestelike benadering insluit. So ’n interdissiplinêre benadering staan bekend as ’n “biopsigososio-geestelike” benadering.
Daar moet in gedagte gehou word dat ’n bepaalde orde van professionele gesondheidsorgwerkers en bepaalde modelle eerder as ander in sekere fases van die behandeling op die voorgrond sal wees. Dit is duidelik belangrik dat noodbehandeling en detoksifisering onder mediese toesig geskied. Insgelyks vereis die rehabilitasie die betrokkenheid van ’n sielkundige en maatskaplike werker. In ’n roetine-situasie waar daar nie van nood sprake is nie moet die beoordeling, voorbereiding vir lewenstylverandering en nasorg multidissiplinêr wees. ’n Geestelike komponent kan deurgaans welkome motivering en leiding verskaf. Hoewel sekere praktisyns en sekere modelle in bepaalde fases en omgewings van die behandeling op die voorgrond kan wees, moet die oorhoofse benadering tot behandeling in ’n gees van oorleg met ander benaderings wees, gegrond op ’n spanpoging waarby die middelmisbruiker, sy gesin en breër familiekring sentraal betrek word.
Die beste uitkoms vir die herstel van ’n middelmisbruiker en die welstand van die naasbestaandes word bereik as ’n middelmisbruiker so gereeld moontlik by verskillende behandelingsmetodes betrek word. Sulke multidissiplinêre benaderings moet verenig word in ’n herstelplan, spesifiek met ’n bepaalde individu in gedagte.
HOOFSTUK 3
Die neurobiologie van verslawing
Histories het die gemeenskap geglo dwelmverwante probleme behoort meestal tot die sfeer van die “immoreles” en “sosiaal wanaangepastes”. Meer onlangs is met behulp van tegnologiese vooruitgang en navorsing ’n aansienlike hoeveelheid neurowetenskaplike feite onderliggend aan die probleem beskryf.
Hierdie bevindings doen aan die hand dat middelgebruik en middelafhanklikheid neurobiologiese prosesse is wat in die brein self plaasvind, eerder as bloot die gedrag van “slegte” mense wat “verkeerd kies”. Sulke navorsing het bygedra tot die ontwikkeling van ’n hipotese wat neerslag vind in die “siektemodel van verslawing”. Hierdie getuienis laat geen twyfel dat verslawing as ’n breinsiekte geklassifiseer kan word nie, in baie opsigte soortgelyk aan Parkinson se siekte of selfs ander chroniese siektetoestande soos diabetes mellitus en hipertensie.
Oor die afgelope twee dekades het ons ’n meer samehangende insig in die verslawingsproses ontwikkel. Navorsers kan nou ook die neurologiese sentrum identifiseer wat vir plesier en beloning verantwoordelik is. Hierdie sentrum in die brein staan krities teenoor die ondervinding van plesier wat met dwelm- en alkoholmisbruik vereenselwig word.
Enige begrip van dwelm- en alkoholmisbruik en -gebruik moet begin met ’n basiese begrip van die neurowetenskap wat onderliggend aan plesier en beloning is. Kennis van wat in die brein gebeur, help ons om te verstaan hoekom mense dwelms gebruik, misbruik en afhanklik word daarvan. Ons kan selfs verstaan waarom mense in groter hoeveelhede, en oor langer periodes as wat aanvanklik beplan is, ’n dwelm gebruik; waarom enige poging om dwelmgebruik te verminder of te beheer so moeilik is; waarom soveel tyd, moeite en geld daaraan bestee word om dwelms te bekom; waarom belangrike aktiwiteite verwaarloos word en dwelmgebruikers aanhou om die middels te gebruik, al weet hulle dit veroorsaak liggaamlike en sielkundige probleme.
Die brein bestaan uit verskillende selle. In der waarheid is daar vier soorte breinselle. Hulle is neurone (senuselle), astrosiete, oligodendrosiete en ependimale selle. Elke soort sel het ’n ander funksie. Ons stel belang in veral daardie neurone wat verantwoordelik is vir die oordrag van senu-impulse deur die liggaam en die brein, en derhalwe in die brein se kommunikasiefunksie. Neurone gebruik elektriese en chemiese impulse om seine van een deel van die brein of liggaam na ’n ander te stuur. Die groot hoeveelheid kommunikasie wat elke sekonde dwarsdeur die liggaam plaasvind, het die vorming van sekere groter neuronbane genoodsaak, wat die oordrag van inligting tussen die brein en die verskillende liggaamsdele moes vergemaklik.
Die liggaam gebruik verskillende chemikalieë om effektief te kommunikeer, elkeen met ’n ander funksie. Die algemeenste chemiese neuro-oordragstowwe in die brein is dopamien, serotonien, noradrenalien, glutamien, GABA (gamma-aminobutanoïedsuur) en asetielcholien. Daar is natuurlik nog baie ander.
Elkeen van hierdie neuro-oordragstowwe word deur ’n ander soort sel gebruik. Dopamien word byvoorbeeld deur dopamienerge neurone gebruik, terwyl serotonien deur serotonerge neurone gebruik word. Dit word dus duidelik dat ons nie alleen dopamienerge selle het nie, maar ook dopamienerge bane, waarin die meerderheid dopamienerge selle saamkoek om dopamienerge kommunikasie deur die brein en die senustelsel moontlik te maak. Daar is natuurlik ook serotonerge, glutamienerge en verskeie ander chemiese bane.
In die wetenskaplike studie van plesier en beloning stel ons primêr in dopamien belang. Onlangse navorsing dui daarop dat dopamien die neuro-oordragstof is wat primêr verantwoordelik is vir die belewing van plesier en beloning. Gevolglik speel die dopamienerge neurone en bane ook duidelik ’n belangrike rol in die neurobiologie van plesier en beloning (en ook verslawing en afhanklikheid). Alle neuro-oordragbane begin by ’n sekere punt in die brein en eindig by ’n ander punt in die senustelsel. Onderweg gaan hulle deur herleidingstasies, wat nukleusse genoem word. Elke nukleus het ’n ander naam en funksie. Dit kan vergelyk word met ’n treinspoor wat in Kaapstad begin en in Pretoria eindig, met ’n hele aantal stasies tussenin.
Aanvanklik het navorsers vier dopamienerge bane geïdentifiseer wat verspreid regdeur die brein voorkom. Dit is:
1 Die nigrostriatale dopamienerge baan, wat in die substantia nigra begin en na die striatum projekteer.
2 Die mesolimbiese dopamienerge baan, wat in die ventrale tegmentale area (VTA) begin en na die nukleus accumbens projekteer.
3 Die
