gesin praat nooit oor dié tyd nie, die tyd toe Mamma se oogappel ’n bietjie ver van die boom af geval het.
Saam met die vorige verhaal tik ek die teks op my rekenaar oor en verander so hier en daar iets. Toe ek daarmee klaar is, is dit halftwaalf.
Nou is dit my boekrak se beurt, waar ek na ’n bloemlesing soek wat aan my ma behoort het. My ma wou dié bloemlesing een vakansie gedurende ’n hewige huisskoonmaaksessie weggooi en ek het gevra of ek dit mag kry. Sy was ingenome dat ek die boek wou hê, ek kon dit sien.
Hoërskool Grens, Queenstown, 1956, toegeken vir Geskiedenis, is op die eerste bladsy in sierskrif geskryf. Ek blaai vir die soveelste maal deur die boek op soek na ’n teken, ’n onderstreepte woord, ’n vingermerk of ’n ingevryfde voutjie by ’n gunstelinggedig. Die papier is skilferig. Soos altyd kry ek net ’n silwer sigaretpapiertjie en ’n servet met ’n goue en groen blomrandjie wat soos klokke lyk, plat gepars tussen Uys Krige se “Lied van die Fascistiese bomwerpers”. In die middel van die servet is ’n afdruk van ’n lipstiffiesoen. ’n Klein dogtertjie se skatte.
Onder my lewe se administratiewe rompslomp wat op die telefoontafeltjie vergader het – advertensies, aanwysings na verlede jaar se werkspartytjie, telefoonrekeninge en onoopgemaakte vensterkoeverte – vind ek ’n Croxley-eksamenblok waarin ek lank gelede ’n nota gemaak het met die doel om dit in ’n latere teks of gedig oor my ma te dramatiseer en te mismaak.
Wolfgang Schleidt, ’n Oostenrykse dierkundige, het ’n kalkoenhen bestudeer wat al haar kuikens doodgepik het. Dit is ’n rare verskynsel onder kalkoene, aangesien die henne daarvoor bekend is dat hulle hul kuikens verbete teen enige vyand sal beskerm. Volgens Schleidt het kalkoene ’n eenvoudige senustelsel en registreer hulle ’n vyand as enige bewegende voorwerp wat nie die rollende kloek-kloek-geluide van ’n kalkoen maak nie. Met ander woorde, alles wat nie na ’n kalkoen klink nie, is ’n vyand. Waarom dan het die kalkoenhen haar kuikens as vyande gesien en hulle doodgepik? Uiteindelik het hulle die rede bepaal: Die kalkoenhen was doof en kon haar kuikens nie hoor nie.
Die potensiële simboliek hiervan moes my destyds beïndruk het. Ek gooi die nota verleë weg, trek ’n trui aan en gaan sit voor die rekenaar. Die venster laat ek oop sodat die bedompigheid uit die gordyne kan trek.
“Fotoverhaal” was die verhaal waarvoor ek die meeste hoop gehad het, onthou ek toe ek die dokument op my rekenaarskerm oopklik. Dit moes ’n paniese geskiedenis van my ma en dié se direkte familie wees wat my verhouding met haar in ’n meer historiese en gemoedelike perspektief sou stel. Elke inset was veronderstel om op ’n foto gebaseer te wees, maar die projek het ’n mank aanvang gehad. Ek het nie soveel foto’s van my ma gevind soos ek gehoop het nie, en sy was nie juis tegemoetkomend met stories oor haar kinderjare nie. “Hy was ’n vark,” het sy van haar stiefpa gesê en ek het nie weer gevra nie. Ek het wel op ’n paar klasfoto’s en die ondervyftiennetbalspan se foto afgekom, waar ek my ma links in die voorste ry herken het.
Haar skooluniform het sakkerig tot op haar knieë gehang, selfs al was dit om haar middel met ’n gordel ingevat. Sy was kaalvoet. Haar bene dun en sonder rondings. Haar arms soos stokkies. Sy het opgekyk, haar hare stylloos en prakties geknip om ’n smal gesig en haar oë op skrefies getrek soos sy glimlag. Sy het gelukkig gelyk.
Dan was daar die ateljeefoto waar ’n jong ouma Sofia op ’n stoel tussen twee van haar dogters sit. Van my ma se broer was daar slegs een foto met ’n vergeelde riffelrandjie. Hy het by sy pa gebly, het my ma verduidelik toe ek vra waarom ek hom nooit ontmoet het nie. Die foto was so klein dat ek skaars kon sien hoe hy lyk.
Oor ouma Sofia se eerste man (my ma se pa) is daar nooit gepraat nie. “Ek het hom nie geken nie,” sê my ma toe ek vra. Ek kon nie een foto van hom opspoor nie. Niks, hy het net verdwyn. Al wat ek van hom weet, is dat my ma se nooiensvan Du Toit is. My ma is laat weet van sy dood kort nadat sy haar derde jaar aan die Universiteit van Stellenbosch begin het. Eers twee weke later het sy haar verloofde vertel haar pa is onlangs in Kaapstad, slegs ’n driekwartier se ry van Stellenbosch af, begrawe.
Daar is een foto van ouma Sofia se tweede man. Sy gesig is vierkantig en sy skouers breed. Blykbaar het my ma en haar suster hom eenmaal teen die kombuismuur vasgedruk en hom goed gedonner. Nadat my ma hom met ’n vurk gegooi het, is sy na ’n koshuis in Queenstown gestuur. “Deesdae is dit glo so swart daar dat ’n mens nie kan leef nie,” is al wat sy ooit oor Queenstown gesê het.
Ouma Sofia het ek ontmoet toe ek ses jaar oud was. Tot op daardie stadium het my pa se familie ons lewe oordonder en was ek onbewus daarvan dat my ma ook ’n ma gehad het. My nuwe ouma het vir my ’n legkaart van Winnie the Pooh gegee en my op my tweede naam genoem, wat my bang en vreemd vir haar laat voel het. Sy het na sigarette geruik. My suster was twee jaar oud en kon later nie onthou dat sy gehuil het toe die vreemde vrou met die grys hare haar wou optel nie. Ouma Sofia was ’n verkoopsdame by ’n skoenwinkel en het my vertel sy kon twintig persent afslag op skoene kry. Nadat sy weg is, het my ma ’n foto van ouma Sofia op my spieëltafel gesit.
Destyds het ek my ook na my pa se fotoalbums gewend – die ou tipe albums met dik, swart bladsye waarop ’n mens hoekies moes plak en dan die foto’s monteer – om my karige verhaal te red. Sommige van die hoekies was los en van die foto’s het verlore geraak. By elke foto het my pa met ’n wit pen ’n byskrif aangebring, soos “Ek en Pieletjies in die armie”, “Ek, Mammie en Pappie by my Citroën”, “My girlfriend Rieta”. Op latere foto’s het my ma verskyn. Hy en sy staan langs mekaar as deel van die Matie-gimnastiekspan. Op die agtergrond, skuins verby haar neus, steek die naambord van Beaufort-Wes se streeksbiblioteek uit en die bus se dakrak is gestapel met gimnastiektoerusting.
“Ons het altyd pleisters oor ons nipples geplak as dit koud is sodat dit nie deur ons leotards wys nie,” sê my ma vir my. “Dit lyk tog so lelik. Jy moet dit ook maar onthou, veral met die klere wat jy deesdae dra.”
Dan stap my ma en pa hand aan hand, skynbaar onbewus daarvan dat hulle afgeneem word – hy steeds in die helfte van dieselfde sin, sy wat wegkyk, haar bene vasgevang in die plooie van haar romp. Agter op die foto is ’n adres wat ek as deel van my verhaal neergeskryf het: Sunbeam Photo Co, Box 4264, Cape Town. Phone 20714.
“In al die groot stede was daar fotograwe wat jou foto sommer so op straat neem,” het my ma verduidelik, “en dan het hulle vir jou ’n nommer gegee en jy kon dit later by hulle studio gaan koop as jy wou. Baie keer was hulle sommer orig. Hier kan jy sien hoe vies jou pa was, want hulle het ons al twee keer daai dag afgeneem.” Sy het gelag terwyl sy my vertel het. “Ek was maar elke keer ’n sucker en het die foto’s gaan koop.”
My pa was haar eerste kêrel. Hulle het saam studeer en was albei goed in sport. Hy het vir haar ’n eekhorinkie present gegee wat haar potlode tot op die lood gekou en soggens vroeg op haar maag kom lê het. Aan die begin van haar tweede jaar het hulle verloof geraak. Sy ouers het haar soos ’n dogter aanvaar. Sy pa was groot en statig en het nooit sy humeur verloor nie. Ná die troue het sy hom “Pappie” genoem. Dit was vir haar ’n vreemde woord. Haar skoonma het haar leer naaldwerk doen en kook, maar van ’n breipatroon kon sy nooit sin maak nie. Dit is nou haar lewe, het sy gedink, en die vrouens van die buurt oorgenooi vir ’n Tupperware-partytjie. Sewe jaar later, ná ’n huwelik waaruit twee dogters gebore is, het prokureurs op 20 Maart 1971 in Oudtshoorn hul egskeidingsdokumente gefinaliseer. Sy het vir haar skoonma geskryf: Ek het hom nie meer lief nie.
Dit is die enigste paragrawe uit “Fotoverhaal”, met sy fundamentele gebrek aan agtergrondinligting, wat ek in my nuwe dokument herskryf. Waar ek verder vir stories moet soek, weet ek nie. Dalk is daar iewers ’n verhaal oor ’n geluid of ’n reuk, ’n sug of parfuum, ’n nota op my hand geskryf, ’n skildery, ’n droom wat ek te moeg is om te droom?
Ek gaan badkamer toe, spoel my
