besonder plofbaar.[112]
Die situasie is ook in die pers weerspieël. In die onmiddellike nasleep van die Anglo-Boereoorlog het twee herkenbare belangegroepe gewedywer om persmaatskappye op te koop wat hul onderskeie politieke standpunte kon propageer. Aan die een kant het die Britse hoë kommissaris, sir Alfred Milner, staatsgeld gebruik om die lojaliteit van ’n aantal koerante te koop, wat op hul beurt die imperiale ideaal kon propageer. Hy het ook krygswet en sensuur ingespan om seker te maak die stem van ’n Afrikanerpers wat hom en sy regering nie goedgesind is nie word gesmoor. Botha en Smuts het egter geld uit Nederland gebruik om Milner se pogings om die Afrikanerpers te snoer teen te werk. Ondanks al hierdie gekonkel is die pers vir ’n vlietende oomblik verenig deur die optimisme van Uniewording en die vooruitsig van konsiliasie tussen die twee kampe. Die koerante se partydigheid het egter kort daarna weer na vore getree – en het ook in die Botha-kabinet kop uitgesteek.[113]
As ’n gebaar wat die land se nuwe eenheid moes aantoon, het Botha individue van al vier provinsies gekies om in sy kabinet te dien. Hy en Smuts het egter meer geneig in die rigting van die Engelssprekende Unionistiese Party, wat nou hul amptelike opposisie was,[114] as na die ander uiterste in eie geledere, wat deur genl. J.B.M. Hertzog verteenwoordig is.[115] Botha en Smuts het reeds vanaf 1907 na die politieke sentrum begin beweeg en na Engelssprekendes uitgereik. Dit is gedryf deur hul toenemende bewuswording van die wyer wêreld van internasionale magspolitiek. Die Britse Ryk het sowel sekuriteit as voordelige handelsbande gebied. Hulle het besef hulle kon slegs ekonomies vooruit gaan as hulle die vertroue van Engelssprekendes van Britse én Joodse afkoms kon wen omdat dié groepe Suid-Afrika se kapitaal grotendeels beheer het.[116]
Daarom was daar weinig verskil tussen die beleid van Botha se Suid-Afrikaanse Party en dié van die Unionistiese Party, wie se ondersteuners hoofsaaklik Engelssprekend was. Laasgenoemde het dit sy plig geag om Suid-Afrika se band met die Britse Ryk te beskerm. Onder die Unioniste se leiers was manne soos Leander Starr Jameson, van Jameson-inval-faam, die mynmagnate George Farrar en Lionel Phillips, en Percy Fitzpatrick, wat ’n prominente Uitlander-leier in Kruger se Transvaal was.[117] Albei partye het die konsep van ’n enkele Suid-Afrikaanse nasie, ’n pragmatiese “naturellebeleid”, wit (maar geen Asiatiese) immigrasie, ekonomiese ontwikkeling en imperiale voorkeur gesteun.
Nie een van die twee partye het spesiale beskerming vir die Afrikaner voorgestaan nie, wat vir Hertzog ’n steen des aanstoots was. Dit was danksy Hertzog se ingryping dat die Nasionale Konvensie, wat die voorwaardes vir Uniewording onderhandel het, gelyke status aan Nederlands en Engels in alle openbare sake toegestaan het en voorsiening gemaak het vir ’n tweetalige staatsdiens. Hertzog het daarop aangedring dat taalgelykheid slegs verkry kon word as skole albei tale as ’n medium van onderrig gebruik.
Hertzog het dié beleid in die voormalige Oranjerivierkolonie, waar hy ’n kabinetsminister was, ingestel. Dit het hy gedoen al het Engelssprekendes, wat geen rede kon sien waarom hul kinders Nederlands moes leer nie, hom ’n “racialist” genoem. Hertzog se onderwysbeleid het twee teenstrydige beginsels laat bots: die reg van ouers om hul kinders se taal van onderrig te kies teenoor die samelewing se reg om tweetaligheid van sy kinders te verwag.
Botha was op sy beurt baie gefrustreerd omdat Hertzog die taalkwessie so aangeblaas het,[118] maar hy kon hom omseil toe die Unie se nuwe onderwysbeleid geformuleer is. Hertzog se stelsel van totale gelykheid is tersyde gestel. In die plek daarvan het drie van die vier provinsies moedertaalonderrig vir die eerste ses jaar verpligtend gemaak, waarna ouers die medium van onderrig kon kies. In Natal is die keuse volkome aan die ouers oorgelaat.[119]
Malan was die voorsitter van Montagu se plaaslike skoolkomitee en het ’n punt daarvan gemaak om Afrikanerkinders se reg om in Nederlands onderrig te word, af te dwing. Wat hom betref, het moedertaalonderrig slegs op papier bestaan, want die stelsel is steeds deur Engels oorheers. In antwoord op ’n regeringsvraelys het Malan dit duidelik gestel skoolinspekteurs moet tweetalig wees.
Hy het ook gevra dat al die departement van onderwys se korrespondensie met Montagu se skoolkomitee in Nederlands geskied omdat dit die taal is wat deur die meeste lede van die komitee gepraat en verstaan word en omdat “volgens Art. 137 van die Suid-Afrika wet, Hollands een van die amptelike landstale is”.[120] Die departement het geantwoord die praktiese toepassing van die wet is nogal moeilik omdat nie alle staatsamptenare Nederlands kan skryf nie. Daarop het die skoolkomitee geantwoord die situasie moet so gou as moontlik aandag kry.[121]
Op onderwysgebied het Malan se kommer wyer as die taalkwessie gestrek. Die armoede onder Afrikaners het al hoe hagliker geword en sy besoeke aan die buitewyke van die distrik het aan die lig gebring dat vele ouers nog die 1905-wet wat onderwys verpligtend gemaak het, geïgnoreer het. Om sake te vererger was die owerheid se toepassing van die wet ook gebrekkig. Om verpligte onderwys in sy distrik ’n werklikheid te maak – veral onder die dorp se armes – het vir Malan ’n saak van groot belang geword.[122] Die armblankevraagstuk was een van sy vernaamste prioriteite. Hy het reeds as student in Nederland besorgdheid oor armoede getoon [123] en sy werk as predikant het die nood onder sy kudde ’n daaglikse realiteit gemaak: In sy arm gemeentelede se huise het hy letterlik van aangesig tot aangesig met hul gebrek gekom. Dit het ’n blywende indruk gelaat wat verder verdiep het toe hy in 1912 buite die grense van die Unie kennis gemaak het met die mees verwaarloosde Afrikaners wat hy nóg teengekom het.
In daardie jare het die NG Kerk toenemend aandag aan sendingwerk begin skenk. Malan was self uit ’n gesin wat sendingwerk hoog aangeslaan het en hy het ’n formidabele vermoë gehad om sy gemeente tot fondsinsameling en ruimhartige skenkings aan te spoor. Montagu se gemeente het die salaris van ds. George Murray, ’n sendeling in Masjonaland, betaal en later het hulle ook ds. J.G. Strijdom, ’n sendeling in die Soedan, ondersteun. Teen 1911 het Montagu die hoogste per capita-bydrae tot sendingwerk in die hele Kaapprovinsie gelewer. Malan het hierdie fondsinsamelings gekoppel aan die noodsaaklikheid om ook vir die gemeente se eie armes te sorg en so het die bydraes vir armoedeverligting saam met dié vir sending gestyg.[124]
Malan het in April 1912 aan ’n groot sendingkonferensie in Stellenbosch deelgeneem. Daar het ’n sinodale komitee hom genader om NG gemeentes in Suid- en Noord-Rhodesië te besoek. Malan was bereid tot die taak.[125] Hy het later briewe oor sy vordering aan De Kerkbode geskryf. Dié briewe het die vorm van ’n reisdagboek aangeneem en gewilde leesstof geword. Dit is selfs ook in Ons Land en Onze Courant, Graaff-Reinet se plaaslike koerant, gepubliseer en was so goed geskryf en boeiend dat die briewe saamgebind is in ’n boek wat twee oplae beleef het.[126]
Malan het op 18 Julie 1912 uit Montagu vertrek. Hy is deur ’n diaken, David Burger[127], vergesel op dié reis, wat in ’n groot avontuur ontaard het. Daar was baie slegte koffie, eindelose ure op treine, sinkplaatpaaie, donkiekarre waar die donkies self hul pas en werkure bepaal het, ’n perd wat vir afwisseling gesorg het deur dán te draf en dán te galop, muskiete wat in die oop veld op hulle toegesak het en bowenal die skoonheid van die bos. Dit het egter nog voorgelê.[128]
Toe hy Montagu in die stiknagdonker agterlaat, steeds gloeiend ná ’n spontane afskeid in die stadsaal, het Malan begin wonder of hy na die dorp sou terugkeer om sy werk voort te sit, of om afskeid te neem.[129] ’n Skamele drie dae voor sy vertrek het Graaff-Reinet se kerkraad aan hom geskryf en hom beroep om by hul predikant, ds. P.K. Albertyn, aan te sluit.[130]
Die brief is deur ’n persoonlike brief van Albertyn vergesel waarin hy by Malan gepleit het om die aanbod te aanvaar, aangesien hulle hom ook beroep het omdat “ … ons in hierdie dele ’n sterk man nodig het op die gebied van taal en nasionaliteit … Ons volk het u in hierdie dele broodnodig! Ou broer kom, KOM en help ons! As jy die prediker en student wil wees, sal ek gewilliglik die grootste deel van die besoekwerk doen.”[131]
Albertyn het voorsien dat Malan vir groot dinge bestem was – hy het aangeneem Malan sou binne die afsienbare toekoms ’n professor word en daarom was hy bereid om die nodige opofferinge te maak om die dienste van ’n man met sy talente te bekom.[132] Vir Malan, wat alewig oorweldig
