my aankoms op die grens is ek reeds genoeg gebek om in Xhosa met die Kaffers te lag oor die Kristene wat voorvel is en niks meer nie. As jy hier wil oorleef, dan maak jy maters. Boere van die omtes wat weet met wie en hoe daar vee geruil kan word. As hulle kom aandoen op jou werf en hoor of jy wil gaan beeste ruil by die Kaffers, dan saal jy op en ry saam. Jy moet eers die reëls van die spel leer voor jy op jou eie kan speel. Voor jy die reëls kan herskryf. Agt of tien berede skuts is beter as een enkele Kristen en sy boel Hottentotte. Dit beteken nie jy hoef danig vriende te raak nie. Dit beteken nie jy mag nie saam met die Kaffers lag vir die spul aan jou kant van die rivier nie. Die Kristene lag ook, want hulle sien my lag. Ek knipoog vir my wit trawante en ek knik vir die Kaffers.
Wanneer albei groepe by mekaar gevat het wat hulle kon en elke groep tevrede is dat hy die ander oorgeneuk het, gaan hulle terug in teenoorgestelde rigtings na hul onderskeie vroue en kinders en byna eenderse wonings van riet en klei.
By die huis slaap ons langs mekaar op ’n hoop velle. Die baba word apart toegedraai in ’n vel teen die muur. Maria lê in die middel, ek en Elizabeth aan weerskante van haar, elkeen met die kop op een van haar borste. Êrens in die nag kruip Elizabeth oor Maria en kom lê tussen haar ouers. Die huide maak nie ordentlik toe nie. Ek lê wakker, ongemaklik met die kind half oor my. Die lyfie is maer, ek voel die geraamte onder haar vel. Ek dink hoe maklik die beentjies kan breek. Ek kry nie my lê nie. As ek skuif, sal Elizabeth wakker word. Dan sal Maria wakker word. Dan is alle rus verlore. Ek lê doodstil en staar na die biesiesdak bo my. Ek luister hoe die wind ruk aan die huis, hoe die sparre knars en die rietdeur hamer aan die riem wat dit toehou. Die wind stoot by elke skreef in en asem weer sugtend uit, asof ons lê binne ’n orgaan van ’n groter dier van hout en riet en klip. Ek neem ’n armpie in my hand, lig dit op, voel daaraan, die klein bros beentjies, die sagte vlees, die handjie wat my hand opsoek en om ’n vinger vasklamp. Die kind krul op teen my, die koppie in my maag gedruk, ’n sagte sug, dan ’n roggel. Elizabeth het koue gevat. Môre gaan sy siek wees. Die kind lê my arm dood, maar ek skuif nie. As ek nou beweeg, gaan sy wakker word en huil en wegdraai, weg van my. Sy het nog nooit so teen my gelê nie. Al is ek net iets warms waarteen sy haarself aanlê en al weet sy nie wat sy doen nie, is dit iets wat so lank moontlik moet hou. Ek beweeg nie. Ek luister na die kind en kyk hoe die lyfie stadig in- en uitasem en af en toe ruk in ’n droom. So lê ons tot die son opkom. Ek staan styf op en die dag begin.
Hulle betaal my byna ’n jaar se plaashuur om hout te voorsien vir die nuwe aanbouings op Graaffe Rijnet. In 1787 leen ek ’n paar waens en pak hulle vol met geelhoutplanke – meer as ’n duisend-vyfhonderd voet se hout – en vyf Hottentotte en twee Kaffers en trek na die nedersetting wat die Caabse pruikneukers ’n paar maande gelede van plaas na dorp verander het. Glo vir ene Dirk Coetzee ’n sak vol geld aangebied vir sy verlepte plaas op ’n hoefysterdraai in die Zondagsrivier en die plek herdoop tot Graaffe Rijnet, na die fuiwende goewerneur en sy vrou wat die Kompanje se geld onder hulle uit suip en vreet.
Soos ons reis, teel die berge stadig aan, een vul op ’n slag, soos olifante. Die honde verskyn die dag ná ek Brandwacht verlaat. Die rooi hond val langs my in en draf langs my perd. Die res van die trop sprei uit om die waens, ’n ent weg van die wapad, net hier en daar sigbaar en dan en wan. Die honde maak die Hottentotte ongemaklik. Hulle is gewoond aan my hondskimme wat altyd saam met my in die veld is, maar gewoonlik hou dié hulle skaars. Hierdie reis is anders. Ons is ver van die huis en enige huis. Met uitspantyd is die honde by die kamp, meestal agt of tien van hulle, soms tot vyftien. Hulle lê rondom die kamp in groepies van twee of drie. Enkeles waag dit tot by die vuur waar die af-oor by my voete lê. Ek vat nie aan die hond nie. Hy smeek nie om aandag soos mak brakke nie. Die honde vreet die bene wat hul kant toe gegooi word, maar hou hulle verder apart. Dit is asof die honde oor dieselfde streek trek as ons, maar in ’n ander ryk. Asof hulle in dieselfde veld maar in ’n ander tyd beweeg, en soos spoke deur jou sal draf as jy nie betyds padgee nie. ’n Dag voor ons Graaffe Rijnet bereik, verdwyn die honde: Ek word wakker met die lumier, styf toegedraai in my karos. Die rooi hond lê en kyk vir my. Hy draf langs Perd tot laat in die oggend en dan swenk hy skielik oos en weg tussen die lae bossies.
Ons steek die vlak rivier oor, die waens krakend en skreeuend oor die klipbanke. Die uitgetrapte strook grond is blykbaar die straat; die hutte en kleihuisies sporadies aan weerskante dan moontlik die dorp. Perde staan vasgemaak voor die huise, hier en daar trek rook uit skoorstene, meer gereeld by vensters en deure uit. Die ganse in die pad hyg en sis vir die osse. Brakke kom val in langs die waens en probeer pis teen die draaiende wiele. Een van die grasdakke is besig om te brand. ’n Paar mense staan in die straat en kyk hoe die inwoners hul goed uitdra en die dak met emmers water bestook. Ek ry verby ’n wasmid, ’n skrynwerker, besig om hul ambagte en vernuf op straat te adverteer. Ná die reis oor vlaktes wat uitstrek tot waar die aarde begin skeeftrek soos hout wat vrot, lyk dit of die dorp sig opkrul teen die gebergte wat soos ’n muur opstaan uit die grond. Asof jy veiliger sal slaap met ’n berg agter jou rug. Oorryp kwepers lê op die grond voor ’n yl heining. Bokke vreet aan alles wat hulle sien. Ek ry verby wat ek verneem Coetzee se stal en skuur was, glo nou die tronk en kerk en skool. My waens moet stilhou as ’n Hottentot ’n trop beeste straatlangs aanjaag, die dorp uit. ’n Valk sit op ’n dak en verskeur ’n ding met ’n stert wat nog ruk.
Ek trek my waens by die drostdy, die verboude huis van die Coetzee-gesin. ’n Deel van die grasdak het met die aanbouings ingegee. Twee Hottentotte is besig om die dak met biesies te dek. Van wat ek verstaan, is die stomme sot Woeke gestuur om oor die wildernis te kom regeer en die vrede van hier tot in Swellendam te bewaar. Ek begin die rieme om die hout losmaak. ’n Man loop verby in die straat. Hy kyk my reguit in die oë. Hy pla my. Sy gesig is lank, sy baard geskeer en sy hare kort geknip. Hy is groot, byna so lank soos ek, maar leniger. Hy dra homself of hy ’n ryk man is, al is sy klere oud. Waar die materiaal deurgeskif is, is dit netjies gelap. Skeure is met ’n fyn hand toegewerk. Sy skoene is gehawend maar skoon. Hy gaan staan, kyk na die wolke wat om die berg saampak. Sy neusvleuels gaan oop en toe soos hy die lug snuif. Hy knik vir my, lig sy hoed. Ek knik nie terug nie. Ek kyk hom agterna. Hy stap aan. Sy voetval is lig. Nog net by wildsbokke het ek sulke gemaklikheid in ’n lyf gesien. Hy kyk nie weer om nie. Wie dink die galgenaas is hy?
Iemand kom uit die drostdy gehardloop, ’n maer mannetjie in ’n te groot uniform, gestryk en skoon tot by die knieë, verder af toe onder modder tot by die byna onsigbare skoene. Ek bekyk die vent. Ons is albei omtrent vyf-en-twintig, maar die man lyk vir my soos ’n kind. Vir die bogkind lyk ek dan seker soos al die grensboere vir die Caabse gepoeierdes lyk: reusagtig, verwilderd en bedonderd, geklee in huid en leer met die nodige lang baard en nog langer hare. Dink jy hy wonder waar die hare ophou en die pels begin? Ek trek my skouers terug en troon oor hom. Ek stel myself voor.
Ek vra vir die soldaat wie die man is wat so pas verbygeloop het. Hy sê dit is Markus Goossens, die nuwe skoolmeester.
Daardie laatdunkende blaaskaak en sy houdinkie sal dit nie lank op die grens uithou nie, sê ek.
Die soldaat kyk die skoolmeester agterna. Ek vra waar ek die hout moet besorg. Die soldaat beduie my agter die geboue in waar die bouery reeds aan die gang is. My volk begin die hout aflaai. Ek buk by ’n vuur, neem ’n kooltjie en steek my pyp op. ’n Langerige man, vroeg bles, met ’n lyf sag soos ’n vrou s’n, kom staan langs my. Hy sit sy pyp in sy mond en gluur na die vuur by sy voete. Hy buk na die kole en steier. Ek haal vir hom ’n kool uit die vlamme. Die man is netjies aangetrek, sy onderbaadjie geborduur met meer kleure as wat ek nog ooit op ’n enkele stuk lap gesien het.
Jy is nie van hier nie, sê ek.
Die man probeer praat terwyl hy sy pyp vasbyt. ’n Drupsel kwyl loop by die kant van sy mond uit.
Stellenbosch. Ek was my lewe lank in die Caab en Stellenbosch.
Hoe
