mense wat ook soos hy gedink het, het die Jode se bankrekeninge gesluit sodat hulle nie hul geld uit die land kon neem nie. Party van die Jode het dit wel reggekry om betyds weg te kom. Natani, party van hulle, nie baie nie, het op ’n manier met die Nazi’s saamgewerk.”
Natani se oë raak groot van verbasing. “Saamgewerk?”
“Nou moet jy goed luister, Natani. Ná ’n tyd het Hitler besluit om die Jode … dood te maak …”
“Soos in ’n oorlog?”
“Nee, dit was nie ’n oorlog nie, want die Jode het nie soldate gehad nie. Die Jode het mos in Duitsland en van die ander lande in Europa gewoon, want hulle het nie hul eie land gehad soos nou nie.”
“So, hulle kon nie veg soos ons teen die Palestyne veg wat ook vir ons wil doodmaak nie?”
Marc knyp sy oë ’n oomblik lank toe. “Nee, hulle kon nie. En Hitler …”
“Maar wat van dié wat in ál hierdie ander lande gebly het?”
“Ek het mos vir jou gesê Hitler was ’n baie bose man. Hy wou die hele Europa sy land maak. Groot Duitsland. Toe het hy met ál hierdie lande oorlog gemaak – met Frankryk, Nederland, Pole,” hy beduie op die aardbol, “en almal gewen, want sy soldate was baie sterk. Toe het hy die Jode in daardie lande almal in ghetto’s gejaag …”
“Wat’s dit?”
“Dis soos klein dorpies waaruit hulle nie mag gegaan het nie. Daar is mure om die ghetto’s gebou met doringdraad bo-op. Duisende van hulle moes in kamertjies wat baie op mekaar en beknop was, bly. Hulle kon nie meer in hul eie huise bly nie. Daar was min kos en baie siek mense.” Marc voel wanhopig om enigsins die omvang van die tyd aan die kind te verduidelik.
“Maar jy het gesê hy het hulle doodgemaak, Abba …”
Marc trek sy asem stadig diep in en kyk van die vraende oë voor hom af weg na die kersvlam wat die omgewing bewerig belig. Buite het dit byna donker geraak en dis skaars drieuur. Hy wonder of Yhoshi veilig is, maar hy het nie die energie om te gaan kyk nie.
“Hy het hulle doodgemaak, Natani. Hy het hulle uit die ghetto’s op treine na ander … kampe toe laat ry. Duisende en duisende van hulle.”
“Kinders ook?”
Ek moes my nie hierin begewe het nie, dink Marc, maar dis te laat.
“Kinders ook, Natani. Daar in die kampe was alles nog baie, baie erger as in die ghetto’s. Die mense wat nog kon werk, het hulle doodgewerk, want daar was nooit genoeg kos nie. Hulle het sonder warm klere verskriklike lang ure in die ergste koue gewerk. Snags het hulle tot ses mense in een houtbank geslaap met een dun kombersie …”
Die kind raak aan sy arm. “Is dit net ’n storie, Abba?”
Marc slaan sy arm om die klein figuurtjie en trek hom dig teen hom aan. “Nee, Natani, dis die waarheid. So het dit gebeur. En die mense wat nie meer kon werk nie, die ou mense en die vroue en kinders, die … het hy laat vergas …”
“Vergas?”
Adonai, help my. Maar hy moet dit vertel, want die een of ander tyd gaan Natani daarmee gekonfronteer word en dis beter dat hy dit van sy pa hoor.
“Natani, hy het die mense wat van die treine af gekom het … Dit was nie treine soos dié waarin ons in Parys gery het of hier na Tel Aviv toe ry nie, dit was trokke waarin beeste en skape en varke aangery word. Onthou jy die trokke wat ons in jou prenteboek gesien het? Wat nie vensters het nie? Waarin die boere hulle vee ry?” Hy voel magteloos in sy poging om homself verstaanbaar te maak.
Maar die kind het hom verstaan. “Daar kan nie mense in so ’n trok ry nie,” sê hy.
“Nu, hulle het daarin gery. En die trokke was só vol mense gedruk dat jy nie eens kon sit nie. Jy moes ál die pad staan, partykeer vir meer as een dag. Sonder kos en water.”
“Dis nie waar nie, Abba. Wie het dit vir jou gesê?”
Marc sug. “Dit ís waar, Natani. Ek sal jou eendag na Yad Vashem toe neem en dan sal jy sien dat dit waar is.”
“Maar ’n mens sal doodgaan so.”
“Party mense het doodgegaan.”
“En toe hulle by daai plekke kom, het hy hulle veras?”
“Nie verás nie, Natani, vergás. Wanneer hulle uit die treine gekom het, het die Jode wat kon werk, by die kamp ingegaan en die Nazi’s het die ander na ’n groot … saal toe geneem. Hulle het vir die Jode gesê hulle gaan soontoe om te gaan stort, so hulle moet ál hulle klere uittrek …”
“ ’n Mens sal moet stort as jy in ’n trok sonder vensters met so baie mense in gery het …” sê die seuntjie nadenkend.
Weer maak Marc sy oë vinnig toe. “Natani, die Nazi’s het vir hulle gejok, want uit daardie goed wat soos stortkoppe gelyk het, het daar nie water uitgekom nie, maar gifgas.”
“Gífgas?”
“Ken. Van gifgas stik ’n mens en gaan jy dood …”
“Al daardie mense het doodgegaan?”
Marc vrywe die skouertjies. “Ken, Natani, almal van hulle.”
“Honderde mense?”
“Honderd duisende mense.”
Die kind se hande bal effens in vuisies. “Is jy seker, Abba?”
“Ek is baie seker, Natani.”
Dit is stil. Hulle luister na die gesellige klapgeluide wat die vlamme in die droë dennebolle maak, en die gelag en geskree wat van buite af gehoor kan word.
“Ek moet Yhoshi inroep,” sê Marc, maar hy staan nie op nie en Natan het hom ook nie gehoor nie.
“Maar, Abba, jy het gesê party van die Jode het met hierdie Naties saamgewerk.”
“Nazi’s,” help Marc hom meganies reg. “ ’n Mens kon jou lewe ’n rukkie spaar as jy ’n bietjie met hulle saamgewerk het.”
“Wat moes jy doen?”
Waarom het ek in der ewigheid met hierdie gesprek begin? dink hy.
“Nu, jy moes help om die lyste te maak van die mense wat op die treine moes ry. Jy moes partykeer ’n bietjie lelik met die ander Jode wees.”
“Is dit wat Yoav se oupa se vriend gedoen het, Abba?”
Marc se hart klop benoud en ná ’n rukkie uiter hy ’n halwe waarheid. “Adon Singer het ook met die trein na een van die kampe toe gegaan, Natani.”
“Maar hy lewe dan nog. Het hy nie van die giftige goed doodgegaan nie?”
“Daar is mense wat oorleef het. Hulle was nie in die gaskamers nie. Daar was egter min van hulle. En hulle was vreeslik siek en verhonger toe die Amerikaners eindelik die Nazi’s gewen het en die mense uit die kampe kom haal
