Jo strompel by die hek uit en gaan in die stofpad voor die kerk van kwartssandsteen staan. “Fokkof met julle onderdanigheid aan volk en kerk. Ek is ek. Ek leef nie onder die juk van die voorgeslagte nie, ek voel vere. Ek wil fokkof. Julle moenie dink ek gaan julle almal ’n guns bewys en moederowerste van die linnekas word oor ek nie keuses het nie. Gee die brood vir die kinders!” skree sy.
“Hoe moet die gemeente dan die liggaam van Christus eet, my lief?” vra Kerneels kalm.
“As julle só aangaan, sal julle die heilige nagmaal moet oorslaan,” laat Dewald van die konsistoriedeur af weet.
Jo lag histeries, loop gedrewe by die konsistorie in. Haar houtsandale klap-klap in die loop. Sy loop vir Dewald uit die pad. Gryp die witbrode en stapel dit teen haar bors op. Party breek en val in die stof. Sy skree vir Kerneels om nog brood te bring. Die kinders op die sypaadjie verstom hulle. Hande uitgestrek na die brood.
Dewald bly hulpeloos in die konsistoriedeur staan. Trane blink op sy wange. “Wat maak jy, Jo? Wat gaan die gemeente van Christus eet? Ag, Here, jy is besete. Wat gaan ons met die leë borde maak?”
“Fok dit, ons pak klippe daarin. Laat die gemeente klip vreet,” skeur die woede uit haar los. Sy vlieg by die kerkterrein uit, haar hare slierterig uit die poniestert, haar gesig natgesweet. Sandale en bene asvaal van die Karoostof.
Die gemeente se trekkerige voorsang eggo in die oggendstilte.
“Daarg is geen land, so verg of woes geleë / geen strgand, o Heerg / of wilde watergweë,” dryf dit buitetoe, na waar Jo op die sypaadjie by die kouende kinders sit.
Die woede wat haar van nêrens af kan oorneem, die onbegryplik kokende woede, smeul nog in haar toe Kerneels langs haar stilhou. Hy sleep-dra haar tot by die bakkie, stamp haar hardhandig op die sitplek neer. Trek in ’n stofwolk weg.
Marinda kom in haar rooi Morris by die kerkingang ingery.
“As ek jy was, het ek aanhou ry!” skree Jo agterna.
“Jy is donders oneerbiedig. My familie wil nagmaal hou, en jy maak ’n spektakel daarvan,” sê Kerneels driftig. “Wat makeer jou?”
Toe hulle by die agterdeur stilhou, kom sy ma uitgestap. Fronsend en vraend.
“Jammer, Ma. Jo het moeilikheid gemaak by die kerk. Ek sal later vir Dewald gaan haal. Ek dink sy is swanger. Dis hormone. Laat sy bietjie kalmeer,” sê Kerneels.
Dalena Pieterse prewel ’n frase wat vir Jo klink na “een doorn in het alziende oog van God”. Sy val op Nederlands terug wanneer die geleentheid daarom vra.
Jo kyk hulle swyend aan. Uit die ou man se mond drup speeksel wat die ou vrou met ’n afdrooglap wegvee.
“Ons sal moet slag,” fluister die alzheimerlyer.
Nee, sy is nie swanger nie. Sy het voorsorg getref. Niks sal haar aan die land bind nie, juis nie ’n geboortekoord nie. Sy het klaar besluit. Nie veg nie, vlug.
Buite is dit al donker. Sy wou nie aandete hê nie. Liggeraak, half skaam oor haar oordrewe emosionaliteit. Hoor hoe Kerneels en die oumense mekaar groet, elkeen na sy eie kamer. Badkamerbeurte wat volg. Sy voel soos een wat van ’n selfgemaakte vernedering herstel. Afgejak.
Sy kyk nie reguit na hom toe hy kom nagsê nie.
Hy vryf oor haar arms, stoot haar kuif uit haar oë weg.
“Waarom is jy so ontsteld, Jo?”
Sy klem haar vuiste en byt hard op haar tande. Sy moet leer om Satan se aanvalle af te weer, maar haar wapenrusting is verroes. Amerika sal ver genoeg van Kobus de Lange wees, buite bereik van die kunstenaar se huis. Ver genoeg van fokweetwat. Daar sal sy ook vrede met die wêreld kan hê.
“Oor die kerk niks doen nie. Wat weet die kerk van ander se pyn? Wat gee hulle om?”
“God is nie net in die kerk nie, Jo.”
Sy draai haar gesig weg van sy soen.
Om te ontsnap aan die fantasieë wat haar in die huweliksbed laat rondrol, steun Jo op ’n hipnotikum. Jou snare is te styf gespan, sê Kerneels, die leerlingdokter. Neem ’n barbituraat. Dit sal jou help om te ontspan.
Goed, Kerneels. Hy is die leier, sy is die volger.
In what mirror did I lose my face, krap sy ’n reël uit Fernando Pessoa se digkuns in haar dagboek neer.
Haar liefde vir Kerneels is gerusstellend, maar daar is tyd oor vir ’n afsonderlike lewe. Sy besluit om ’n perdeterapiekursus by ’n ryskool in die stad te doen. Die eienaar is ’n ou man wat meen sy het ’n spesiale band met die perde en die kinders.
11
Pretoria, vroeë tagtigs
Twee apokaliptiese geweldslae saai verskrikking op die Vrydagmiddag van 20 Mei 1983. Jo sit en sub ’n artikel enkele straatblokke van die Nedbankplein-gebou af toe die Kerkstraatbom ontplof. Die koerantgebou se vensters bol uit en krimp terug van die slag. Twee joernaliste gryp na hulle kameras, hardloop gebukkend uit die kantoor.
Jo draf agterna, deur die onaardse stilte, oor Kerkplein, die chaos in. Die afgesperde gebied lê besaai met verminkte oorblyfsels, makabere legkaartstukke wat nie weer inmekaar wil pas nie. Sy onthou vir ewig die reuk van verkoolde mensvlees. Straf op vergelding en pyn.
Negentien mense dood, meer as twee honderd beseer, proeflees sy ’n leeftyd later.
Death be not proud / thou art slave to desperate men.
Voor die tweeslaapkamerhuis in Arcadia wat Jo en Kerneels sedert hul troue bewoon, word sy die volgende oggend van haar handsak beroof. Haar aanvaller se meslem brand in haar nekholte, die ander hand gly tussen haar bene in.
“I’m gonna fuck you till you’re dead, you dirty white bitch.”
Die aanvaller word afgeskrik deur die geluid van die buurman se garagedeur wat oopskuif. Jo haal die koerant uit die posbus, gooi dit met ’n boog na die stoep, klim in die kar, maak die hek toe, ry weg.
Verskerpte veiligheidsmaatreëls in en om die stad, ook in die township waar sy op ’n Saterdagoggend Engels vir swart matrikulante gee, veroorsaak dat Jo laat by die skool in Mamelodi aankom. Veel later op die dag wat deur intimidasie en geweld ontwrig word, terwyl die groepie personeellede aan witbroodtoebroodjies met dik skywe pienk polonie wurg, bemerk ’n kollega die gestolde bloed aan haar nek. Bloed van haar kokende kontinent, waar geweld oral aan die opvlam is.
Vrees is ’n ketting wat haar en haar landgenote aan mekaar boei. Vrees vir gesag. Vrees vir anargie. Vrees vir die swartes, vrees vir die wittes, vrees vir elke verdoemende apartheidswet. ’n Kollektiewe vrees vir die veiligheidspolisie. Tronkstraf. Ongebreidelde vrees vir God weet wat als. Vrees vir haar gedagtes.
Vrees is haar stapelvoedsel.
Ek neem jou saam, ta’ Christine, op my volgende reis, skryf Jo in haar dagboek nadat sy met die inpak vir die emigrasie vasgestel het die pakkie en die drie geseëlde bokse wat Klein-Knol vir haar aangery het, bevat die plaasjoernale, die kroniek, van haar oorlede groottante Christine Retief se lewe.
Soms,
