straat af na die Fouries se erf.
Lenie hoor haar aankom. Sy sien deur die venster wat Ragel teen haar bors vasdruk. Sy hoor haar skreeu. Die hele straat hoor dit.
“My God! My Here! O my liewe God! Kyk my kind, my kind, my kind, my Naomi-kind!”
Lenie haas haar in die paadjie af na haar buurvrou. Die smartlike krete raak ál flouer. Dis asof sy nie meer krag het om verder te protesteer nie.
“Kyk net, Lenie,” sê Ragel treurig. “Kyk net hoe lyk sy.”
In haar arms lê haar gebroke kind, slap soos ’n lappop met ’n blou rokkie.
12. Ou Poon
Die seuns twyfel nie daaraan dat hul ouers vir hulle lief is nie. Dis ’n gegewe wat hulle aanvaar en nie ontleed nie, soos hulle dit nie nodig vind om te ontleed hoekom hulle in ’n baksteenhuis met ’n sinkdak woon nie.
Op ’n verborge vlak neem hulle kennis van verskille. Tot watter mate, kom ’n mens eers later in jou lewe bewustelik agter. Pa en ma se liefde is nie eenders nie. Lenie se liefde is onkrities en kwesbaar. Dit gun jou als, maar wil jou ook manipuleer. Dan raak dit beklemmend. Jy wil dit van jou afskud. Lood se liefde is nugter, soms skepties, selde uitgesproke. Waar dit afsydig oorkom en te kras raak, laat dit letsels en voed dit weerstand.
Van die Fourie-kant van die familie het die seuns nooit veel te wete gekom nie, en weinig daarvan van Lood. Dalk omdat hy self nie veel geweet het nie, of die moeite ontsien het om uit te vind, of nie wou onthou nie. Die basiese feite, soos Dries dit later van tyd verstaan het, was nie ongewoon vir daardie tyd nie.
Lood se pa, die seuns se oupa Lodewyk, was op kommando tydens die Anglo-Boereoorlog toe sy plaas in die Dewetsdorp-distrik deur die Kakies afgebrand is. Sy vrou en twee dogtertjies is in die konsentrasiekamp by Bethulie oorlede. Verder weet die Fourie-seuns van hulle niks.
Na die oorlog is oupa Lodewyk met ’n nooi Jordaan getroud – hul ouma Susan. Die egpaar het drie kinders gehad. Lood was die jongste. Hy was ’n baba toe oupa Lodewyk in die krisisjaar 1914 te sterwe kom, die jaar van die gewapende rebellie teen die Botha-regering se besluit om Engeland in die oorlog teen Duitsland te steun. Maar van oorlog en rebellie wou Lodewyk Fourie niks meer weet nie. Hy is nie dood as rebel nie, maar aan beroerte.
As daar meer aan dié geskiedenis was, het die tyd ’n sluier daaroor getrek. Omtrent al wat die seuns verder te wete gekom het, was dat ouma Susan ander mense se wasgoed moes inneem om die pot aan die kook te hou en dood is toe hul pa nog op skool was. Hul oom Andries, wat tydens die Tweede Wêreldoorlog ’n offisier in Jan Smuts se weermag geword het, het toe pas in die bank op Senekal begin werk; hul tant Bessie het op trou gestaan met ’n boer van Frankfort. Lood moes uitspring en werk soek, en werk was skaars. Hy het as klerk by die poskantoor in Bloemfontein begin werk en na ure matriek klaargemaak.
Net af en toe het hy, amper onwillekeurig, die sluier ’n bietjie verder oor sy gisters gelig. Sulke geleenthede het in sy seuns se geheue bly steek. Toe hulle hom een keer wou uitvra oor hul oupa, het hy, soos gewoonlik, nie direk geantwoord nie.
“Nooiensfontein,” sê hy. “Dit was ons familieplaas. My ma moes als verkoop na my pa se dood.” Verder het hy blykbaar niks te sê nie. Dalk het hy ook nie veel meer as dit geweet nie.
Een Saterdag was hulle langtand vir die skoffelwerk wat hy op die werf gedoen wou hê. Toe vertel hy hulle met selfspot van die keer, kleintyd op Dewetsdorp, toe ’n kalf in die septiese put beland het. Hy is uitgesleep, maar die skoonmaak moes wag tot Lood van die skool af kom. Daar het ’n harde, stink kors aan die dier se lyf en ledemate gekleef.
“Joeg,” sê Karel, tussen afkeer en agting. “Hoe maak mens dan, Pa?”
“Partykeer moet mens nie te veel dink aan wat jy doen nie, jy moet dit net doen.”
Die storie van hul pa se broek was seker ook nie uniek vir die tyd nie. Dit het egter op die seuns indruk gemaak. Toe hy begin werk, het Lood net die een skaflike langbroek gehad. Saans het hy enige vuiligheid met ’n klam lappie skoongemaak, vetterige kolle met bensien. Dan het hy hom mooi gevou om die broekspype se nate presies reg te kry. Op ’n plank onder sy matras het die broek die nag deurgebring en soggens is hy netjies “gepress” weer te voorskyn gehaal.
In dié soort armoede kon die seuns hulle nie mooi indink nie, maar die metodiek en die strewe kon hulle begryp. Hul pa was altyd netjies versorg en het die slag gehad om selfs as hy ongeskeer en vol stof en sweet in die tuin besig is, die indruk te skep van ’n heer wie se voorkoms juis by die okkasie hoort.
Die seuns se Viljoen-familie was Doppers wie se plaas in die Oos-Vrystaat uit die Ou Testament na die berg Gilboa vernoem is. Die naamgewer moes ’n ironiese uitkyk op die wêreld gekoester het, want Gilboa is waar die Israeliete hulle sleg teen die Filistyne vasgeloop het. En toe speel een van die groot skandale van die Anglo-Boereoorlog hom juis digby die Viljoens se Gilboa af. Duisende vasgekeerde Boere het hulle hier aan die Engelse oorgegee, Sarel Viljoen inkluis.
Op ’n ander manier was die berge egter ’n uitkoms. Die Brandwaterkom is omring deur berge, die Witteberge, die Rooiberge, die Maluti’s. Om by elke vou in die landskap, elke afgeleë plaashuis, elke sandsteengrot uit te kom, was vir die Britse troepe onmoontlik. Op dié manier het die plaashuis behoue gebly en kon daar na die oorlog genoeg vee uit die rante en klowe bymekaar gemaak word vir ’n nuwe begin.
Uit Sarel Viljoen se huwelik met Isa Roux het drie kinders oorleef. Fred het in 1941 kragpale opgeblaas as protes teen Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog en is deur die Sap-regering in die tronk gestop. Isabel het in Johannesburg ’n kunsateljee en ’n kothuis met ’n vriendin gedeel. Lenie het ’n verpleegster geword en met Lood Fourie getrou.
Anders as Lood, het Lenie graag uitgewei oor die herkoms, vertakkings en algemene wel en wee van die Viljoen-familie, tot die mate dat die seuns daaroor met ’n sekere doofheid geslaan is.
In haar vertellings was hul ouma Isa ’n engel van genade wat vriend en vyand in haar huis verwelkom en uit haar huisapteek gesond gedokter het. Sy het kanker van die maag stoïsyns verduur en met ’n vredige gemoed en kalm gelaat van die wêreld afskeid geneem en na die hemel vertrek.
’n Wederkerende beeld van oupa Sarel was die dapper jong burger wat sy Mauser opneem om vir die Vrystaat se vryheid te gaan veg. Saans lees hy by die kampvuurtjie ’n stukkie uit sy Sakbybel en lê dan in die snerpende koue met sy kop op sy saal na die kommandovoëls en luister. Sy kombers is opgeskeur om die perde se pote toe te draai sodat hulle saggies verby ’n Engelse blokhuis oor die treinspoor kon glip.
Teen die tyd dat Dries ’n paar chronologiese kortsluitings in dié sage kon identifiseer, het hy dit goed gevind om lastige vrae liefs te onderdruk. Wat vir hom bo alle twyfel uitgestaan het as waarheid, volg lank na die oorlog. Lenie moes toe hoe oud gewees het? Omtrent so oud soos Naomi was? Seker bietjie ouer?
Oupa Sarel was gek oor dié klein parmant met haar swart hare en wakker bruin oë. “My klein Turk,” het hy graag gesê. Iets Oosters aan haar voorkoms is versterk deur die vroeë indruk dat sy haar pa se krom Viljoen-neus geërf het. Turk het sy troetelnaampie vir haar geword.
In die huis was Lenie haar ma se kind, daarbuite haar pa s’n. Soms het hy haar voor hom op die perd getel en saam lande toe geneem. By die melkery het hy vir haar ’n blikbekertjie aangehou vir warm melk direk uit die speen. Op die werf het sy hom oral agtervolg.
Op ’n dag skrik Isa geweldig toe Sarel met Lenie in sy arms by die agterdeur inkom.
“Jy
