гурухлар, ижтимоий жамоалар ва ижтимоий институтлар
Ижтимоий гурухлар, ижтимоий жамоалар ва ижтимоий институтлар
Социология таклиф қилган ёндашувлар ўртасидаги услубий фарқлар баъзан жуда катта. Aммо уларнинг барчаси жамиятнинг ҳақиқий жиҳатларини, унинг динамикасининг ҳақиқий омилларини очиб беради, бу эса социологияга замонавий илмий билимлар тизимида муҳим ўрин эгаллашга имкон беради.
Натижада «тушуниш» тоифаси социологияда инсон фаолиятини тартибга солувчи ғоялар ва дунёқарашларнинг ҳилма-хиллиги, яъни инсоният маданиятининг бутун хилма-хиллигининг аксини топишга имкон беради. Қуйидаги услубий тоифалар «тушуниш» тамойили билан боғлиқ: хулқ ҳаракат ижтимоий бўлмаган ҳаракатлар. Вебернинг фикрича, хулқ бу фаолиятнинг энг умумий тоифаси бўлиб, агар у ҳаракат қилаётган шахс ёки гуруҳ субъектив маънони у билан боғласа, у ҳаракатга айланади. Бошқа томондан, фақат иккита шарт бажарилган тақдирда, ижтимоий ҳаракатлар ҳақида гапириш мумкин;
– ҳаракат маълум даражада оқилона маънога эга (яъни, шахс ёки гуруҳнинг субъектив мотивацияси мавжуд);
– ҳаракат ўз харакатининг ҳақиқий ёки мумкин бўлган бошқа одамларнинг реакциясига қаратилган.
Бу шартлар социологик тадқиқотлар учун ажралмасдир, дейди Вебер. Бу ҳолда тушуниш, харакатнинг кўзда тутилган маъносини тўғридан-тўғри тушуниш ёки тушунтирувчи бўлиши мумкин (мотивация учун қандай маъно берилган). Фикрининг равшанлиги учун Вебер 2х2=4 қоидасини «тушуниш”га мисол келтиради. Биз уни эшитганимизда ёки ўқиганимизда, фикрларни тўғридан-тўғри рационал тушуниш мавжуд 2х2=4 қоидасида уни ифодалаган ёки ёзган киши нимани англатишини, нима учун у ҳозир ва шу муносабат билан қилганини кўриб чиқмоқчи бўлганимизда рационал мотивацияни «тушуниш» пайдо бўлади. Эҳтимол, одам тижорат ҳисоб-китоблари, илмий тажриба кўрсатиш, техник ҳисоб-китоблар ёки шу қоидага киритилиши мумкин бўлган бошқа фаолият билан шуғулланади, бу ерда у тушунарли семантик алоқага эга бўлади.
Бу турдаги «тушуниш» билан қуйидаги саволлар туғилади; «бу ҳаракатнинг мотивлари нима, ижрочи ўз ҳаракатларига қандай аҳамият беради, бу ҳаракатларнинг умумий режаси қандай?«Айнан мана шу «тушуниш» жамиятнинг қадриятлар тизимига асосланган ва ижтимоий ўзаро таъсирлар учун асос бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий ҳаракатларнинг маълум маъно билан тўлдириш даражаси, бу ҳаракатларнинг мақсад ва воситаларининг нисбатидан келиб чиқади. Бундай муносабатларнинг турли вариантларини ўрганиш натижасида Вебер ижтимоий ҳаракатнинг идеал типологиясини илгари суради. Гап шундаки одамлар бажарадиган ҳар қандай ҳаракатлар ва ҳаракатларни ўзига хос стандартлар ёрдамида «ўлчаш» мумкин яъни катта ёки кичикроқ яқинлик даражасида уларни берилган идеал тўрт турдан бирига киритиш мумкин:
– Мақсад – рационал тип-бу аниқ ва аниқ амалга ошириладиган ҳаракат, у ташқи дунё объектлари ва бошқа одамларнинг муайян хатти-ҳаракатларини кутиш орқали аниқланади. Кутиш бу ерда оқилона йўналтирилган ва тартибга солинган мақсадлар учун «шарт» ёки «восита”сифатида ишлатилади.
2.2. Қиймат-рационал тип бу мустақил қадрият бўлган ҳаракат (муваффақиятдан қатьи назар, индивидуал хулқ-атворнинг аҳлоқий, эстетик, диний, қийматига онгли равишда ишониш).
