Hüseynin biliklərini dərinləşdirmək üçün böyük fürsət idi.
O dövrün müayinə və müalicə üsulları, dərmanların təyin olunması və hazırlanması yolları indi bizə qəribə, hətta bəsit görünə bilər. Bu, indiki texnoloji yeniliklər çağında olduqca təbiidir. Lakin unutmaq olmaz ki, Şərq tibbinin təməlində çoxəsrlik təcrübə dayanırdı. Həmin təcrübəni mənimsəmək və daha da zənginləşdirmək – Hüseyni düşündürən əsas məsələ bu idi.
İstisna deyil ki, gələcəyin böyük alimini tibb elminə həvəsləndirən şahidi olduğu, müşahidə etdiyi hansısa xəstəlik, hətta qədim və orta çağlar üçün xarakterik sayılan kütləvi yoluxmalar olub. Ancaq bu barədə qəti nəsə söyləmək çətindir, çünki əlimizdə heç bir məlumat yoxdur. Bircə onu bilirik ki, əvvəl də vurğuladığımız kimi, Buxarada içməli su problemi vardı. Şəhərin suyu keyfiyyətcə çox aşağı idi. Yerli əhalinin isə müasir dillə desək, sanitariya və gigiyena qaydaları barədə təsəvvürləri belə yox idi. Qeyd edək ki, bu şəhərdə içməli su səbəbi ilə epidemiyalar, müxtəlif xəstəliklər son yüzilliklərə qədər bitib tükənmək bilmirdi. İnsanların yeganə ümidi türkəçarələr və ara həkimləri idi. Onlar isə sözün həqiqi mənasında əhalinin taleyi ilə oynayırdılar. Təyin olunan «müalicə»lər əksər hallarda daha ağır fəsadlar doğururdu. Əsl loğmanlar çox az idi. Hərçənd Buxaranın onlara çox ehtiyacı var idi. Ola bilərmi, məhz bu ehtiyac Hüseyndə tibb elminə sonsuz maraq və həvəsi getdikcə alovlandırırdı? Əlbəttə, tamamilə mümkündür…
Haqqında danışdığımız dövrdə Buxara şəhərində Əbdülmənsur Qumri17 adlı bir loğmanın şöhrəti geniş yayılmışdı. Tibbə olan hədsiz marağı Hüseyni onun yanına gətirdi. Həmin vaxt Qumri islamın ən ciddi ehkamlarını pozaraq meyitlər üzərində araşdırmalar aparırdı. Hüseyn də həmin araşdırmalara qoşuldu, baxmayaraq ki, şəriət hüququna görə bunun cəzası edam, ən yaxşı halda isə sürgün idi. Lakin həm Qumri, həm də tələbəsi başa düşürdülər ki, düzgün müayinə və müalicə üçün insan orqanizminə yaxından bələd olmaq, onu yaxşı tanımaq lazımdır. Bunun yolu isə meyitlər üzərində tədqiqatlar aparmaqdan keçirdi. Lakin meyit əldə etmək o qədər də asan olmadığından Hüseyn digər canlıların cəsədlərini araşdırma predmetinə çevirirdi. Məsələn, pişiklərin və itlərin… Hətta bunun üçün atasından bir qoyun da ala bilmişdi. Bir dəfə isə ona qonşunun ölü dayçasını yarmaq müyəssər olmuşdu. Hüseynin fikrincə, daxili orqanlar barədə ümumi bilgilər əldə etmək üçün digər canlıların cəsədləri də köməyə gələ bilərdi. Ancaq tədricən başa düşdü ki, bu fikrində yanılır: məsələn, otyeyən heyvanların mədəsi ətyeyən heyvanların – itin, pişiyin və s. mədəsindən fərqlənirdi. Belədə insanların daxili orqanları ilə digər canlılarınkı arasında da fərqlər olması aydın idi. Hüseyn bu fərqləri ortaya çıxarmaq üçün baş sındırır, yollar axtarırdı.
Qumri tələbəsinin bu axtarışlarını diqqətlə müşahidə edirdi. Hüseynə isə yeni müəllimi bir qədər Natilini xatırladırdı. Düzdür, Qumri öz dövrü üçün inqilab sayıla biləcək araşdırmalarla – meyitləri yararaq insan orqanizmini dərindən öyrənməklə məşğul olur, böyük təcrübəsi və bu təcrübə əsasında dəqiq diaqnozlar qoyurdu, lakin nədənsə Hüseynə elə gəlirdi ki, müəllimi yeniliklərə kifayət qədər həvəsli deyil. Yəqin, buna görə o, sonralar öz qeydlərində yazmışdı: «Qumri öz yarımçıq biliklərini məqbul sayırsa – öz işidir, lakin mən bu səviyyədə qala bilmərəm! Mən bütün biliklərə yiyələnib əsl həkim olmalıyam. Bu mənim yeganə məqsədimdir…»
Öz məqsədinə çatmaq üçün gecə-gündüz çalışan Hüseyn tezliklə bunun bəhrəsini görməyə başladı. İndi nəinki fəlsəfə, həndəsə və ya astronomiya, hətta tibb üzrə Buxarada onun qarşısına heç kim çıxa bilməzdi. Hüseyn tibbi biliklərini həyatda tətbiq eləmək zamanı çatdığını hiss edirdi. Beləcə, o, müayinə və müalicələrə başladı. Bütün çağırışlara həvəslə gedən gənc həkim günboyu Buxaranın toz-torpaqlı küçələrində harasa tələsirdi. İnsanların diqqətini çəkən bu gəncin səliqəli geyimi, şux qaməti, gözəl çöhrəsi, ala gözləri deyildi. Eyni zamanda mehriban davranışları, istiqanlılığı idi. Qısa vaxtda Hüseyn həm bu xarakteri, həm də düzgün müayinə və müalicələri ilə buxaralıların rəğbətini, hörmətini qazandı. İş o yerə çatdı ki, şəhər sakinləri onunla qarşılaşanda ehtiramla baş əyir, yol verirdilər. Hüseynin fəlsəfə və fiqh sahəsindəki biliyindən Buxaranın sadəcə savadlı təbəqəsi məlumatlı olduğu halda, onun həkimliyindən bütün şəhər əhli xəbərdar idi.
Atası Abdullah oğlunun varlı buxaralıların müalicəsindən qazandığı pulları, qiymətli ənamları – xalçaları, qızıl sapla tikilmiş xalatları, ipək parçaları hesab-kitaba vurur və şübhə eləmirdi ki, bu gedişlə çoxdan arzusunda olduğu var-dövlətə, səadətə qovuşacaq…
İbn Sinanin ilk böyük sınağı
Bir dəfə – onda hələ Samanilər süquta uğramamışdı, – dövlətin əmiri Rza Nuh (II Nuh) ağır və deyilənə görə çarəsiz xəstəlikdən yatağa düşdüyü vaxtlarda Qumrini saraya çağırdılar. Əmirin şəxsi həkimləri onun dərdinə dərman eləyə bilməmişdilər. Ümid Qumriyə qalmışdı. Lakin Buxaranın ən görkəmli loğmanı da hökmdarın xəstəliyi qarşısında çarəsiz qaldı.
Saraydan qayıdan Qumri tələbəsinə – Hüseynə xəstəliyin əlamətlərini yerli-yataqlı təsvir etməyə başladı. Belə görünür, o, Hüseynin fəhminə həddən artıq inanır, buna görə də tələbəsinin fikrini öyrənmək istəyirdi. Hüseyn müəllimini diqqətlə dinlədikdən sonra yaddaşına güc verdi. Lakin nə qədər çalışsa da, oxuduğu kitablardan Qumrinin sadaladığı əlamətlər barədə heç nə xatırlamadı. Odur ki müəlliminə dedi: «Əmirin xəstəliyini anlamaq üçün onu şəxsən müayinə eləməyim gərəkdir. Bəlkə, belədə bir köməyim dəydi…»
Qumri tələbəsi ilə razılaşdı, lakin bildirdi ki, onu əmirin yanına aparmağa ixtiyarı çatmır. «Bununla belə, çalışaram saray əyanlarını razı salım» – Qumri lap axırda bunu dedi və getdi. Hüseyn həyəcanlı şəkildə müəllimindən gələcək xəbəri gözləməyə başladı. Həmin müddətdə isə bir dəqiqə belə boş dayanmadı: Qumrinin sadaladığı əlamətlərin hansı xəstəliyə aid ola biləcəyini müəyyənləşdirmək üçün kitabları ələk-vələk elədi. Lakin səyləri nəticəsiz qaldı.
Bu zaman Qumri saray əyanlarını yola gətirməklə məşğul idi. Əyanlar məşhur loğmandan Hüseyn ibn Sinanın adını eşidincə dodaq büzdülər, əmirin şəxsi həkimləri isə əməlli-başlı pərt oldular. Kimsənin dərdinə əlac edə bilmədiyi əmiri indi əl boyda uşağa tapşırmaq?! Lakin həm Qumrinin israrlarını nəzərə alıb, həm də öz canlarının dərdindən sonda razılaşmalı oldular. Xüsusilə saray həkimləri əmir sağalmasa, buna görə cəzalandırılacaqlarını yaxşı bilirdilər. Odur ki indi onlara bütün məsuliyyəti üzərinə atmaq, bütün günahı boynuna yıxmaq üçün bir nəfər lazım idi. Elə isə həmin bir nəfər niyə İbn Sina olmasın?!
Beləcə,
