xanım boşqabı itələdi və ipək paltarını xışıldada-xışıldada əri ilə birlikdə gözdən itdi. Şüşə qapıların dalından onları görürdüm. İngilis əli ilə bizim tərəfi göstərərək, ofisianta qəzəblə nə isə deyirdi. Ofisiant başını qapıdan uzadıb içəri baxdı. Mən sevinclə gözləyirdim ki, indicə gəlib bizi çıxaracaqlar və mən də, nəhayət, öz qəzəbimi onlara tökəcəyəm. Lakin xoşbəxtlikdən bizi rahat buraxdılar.
Bayaq şərabdan imtina edən müğənni indi buradan tez çıxıb getmək üçün butulkanı tamam boşaltdı. Mənə elə gəldi ki, o, qonaqlıq üçün öz duyğuları ilə mənə minnətdarlıq etdi. Onun nəm gözləri daha da yaşarmışdı və işıldayırdı. Ən qəribə, dolaşıq bir cümlə ilə minnətdarlığını bildirdi. Əgər hamı artistlərə mənim kimi hörmət edərsə, onun razı qalacağını və mənə hər cür xoşbəxtlik arzuladığını bildirən bu cümlə, hər halda, xoşuma gəldi. Onunla birlikdə dəhlizə çıxdıq. Ofisiantlar da, düşmənim qapıçı da burada idi, görünür, məndən şikayətlənmişdi də. Hamı mənə elə bil dəliyə baxan kimi baxırdı. Mən balaca adamın onların bərabərinə çatmasını gözləyib onların yanında ancaq yaxın adamına ifadə edə biləcəyin bir hörmətlə şlyapamı çıxarıb taxta kimi quru əlini sıxdım. Xidmətçilər özlərini elə göstərdilər ki, guya mənə zərrə qədər əhəmiyyət vermirlər. Onlardan ancaq biri istehza ilə güldü.
Müğənni baş əyib qaranlıqda gözdən itdikdən sonra yuxarıya öz nömrəmə qalxdım. İstəyirdim ki, yuxuya gedib bütün bu təəssüratdan və birdən-birə məni bürümüş olan bu səfeh uşaq qəzəbindən xilas olum. Lakin həddindən artıq hirsləndiyimdən yata bilməyəcəyimi görüb sakitləşənədək gəzmək məqsədilə yenə küçəyə çıxdım. Bundan başqa, onu da etiraf edim ki, dumanlı da olsa bu ümiddə idim ki, xidmətçilər, ya da bayaqkı ingilislə tutaşmaq üçün bir bəhanə düşünəcək və bütün amansızlıqlarını və başlıca olaraq ədalətsizliklərini onlara sübut edəcəm. Lakin məni görən kimi arxasını çevirən qapıçıdan başqa heç kimə rast gəlmədim və sahil küçəsində təkbaşına oyan-buyana getməyə başladım.
"Poeziyanın qəribə taleyinə bax, – deyə bir qədər sakitləşəndən sonra fikirləşdim. – Hamı onu sevir, axtarır, həyatda təkcə onu arzulayır, ancaq heç kəs onun gücünü etiraf edib bəyənmir, dünyanın bu gözəl nemətini heç kəs qiymətləndirmir və onu insanlara verənlərə minnətdarlıq etmir. Bütün Şveytserqof sakinlərindən, kimdən istəyirsiniz soruşun: dünyada ən yaxşı nemət nədir? Hamı, ya da yüzdən doxsan doqquz nəfəri istehzalı bir ifadə ilə sizə deyəcəkdir ki, dünyanın ən yaxşı neməti puldur. Sizə deyəcəklər ki: "Bəlkə, bu fikir xoşunuza gəlmir və ali ideyalarınıza uyuşmur, lakin insan həyatı elə qurulubsa ki, orada insan səadətini təkcə pul təşkil edir, nə edə bilərsən". Sonra əlavə edəcəklər: "Mən öz ağlıma imkan verə bilmərəm ki, işığı olduğu kimi görməsin, yəni həqiqəti görməsin”.
Sizin ağlınız miskindir, arzuladığınız səadət miskindir və özünüz zavallı məxluqlarsınız. Özünüz də bilmirsiniz ki, sizə nə lazımdır… Nə üçün hamınız öz vətəninizi, məşğələnizi və maliyyə işlərinizi buraxıb buraya, İsveçrənin bu kiçik şəhəri Lütsernə toplaşmışsınız? Nə üçün siz hamınız bu axşam balkonlara çıxıb balaca dilənçinin mahnısını dərin sükut içərisində dinləyirdiniz? Əgər o, yenə də oxumaq istəsəydi, siz yenə də susub dinləyəcəkdiniz. Pulla, lap milyonlarla olsun, sizin hamınızı vətəninizdən qovub buraya, kiçik Lütsern şəhərinə toplamaq olardımı? Pulla sizin hamınızı balkonlara toplayıb yarım saat ərzində sakit və hərəkətsiz durmağa məcbur etmək olardımı? Yox! Sizi hərəkət etməyə məcbur edən və həmişə də həyatın başqa mühərriklərindən daha güclü hərəkət etdirə biləcək yalnız bir şeydir: poeziya ehtiyacı. Siz onu dərk etmirsiniz, ancaq hiss edirsiniz və sizdə insanlıqdan bir əsər qalanadək əsrlər boyu hiss edəcəksiniz. "Poeziya" sözü sizin üçün gülüncdür, siz onu gülünc danlaq şəklində işlədirsiniz, siz uşaqlarda və səfeh qızlarda nə isə poetik bir şeyə məhəbbəti mümkün hesab edirsiniz, ancaq bununla belə, ona gülürsünüz; axı sizə müsbət şey lazımdır. Bəli, uşaqlar həyata sağlam baxırlar. Onlar insanın sevə biləcəyi və insana səadət gətirə biləcək hər şeyi bilir və sevirlər. Sizi isə həyat elə dolaşdırmış və elə pozmuşdur ki, məhz sevdiyiniz şeyə gülürsünüz, məhz nifrət etdiyiniz şeyi axtarırsınız ki, bu da sizin bədbəxtliyinizə səbəb olur. Elə dolaşmışsınız ki, sizə təmiz həzz verən yoxsul tirollunun qarşısında düşdüyünüz vəziyyəti başa düşmürsünüz və bununla belə, lordun qabağında özünüzü havayı, faydasız yerə alçaltmağı, dinclik və rahatlığınızı nə üçünsə ona qurban verməyi özünüzə borc bilirsiniz. Bu nə cəfəngiyatdır, nə mənasız, boş şeydir?! Lakin məni bu axşam çox sarsıdan bu deyildi. Səadət gətirən şeydən xəbərsiz olmağı, poetik həzzin bu hissizliyini, demək olar ki, başa düşürəm, ya da həyatda tez-tez rast gəldiyim üçün ona alışmışam: kütlənin qaba, hissiz amansızlığı da məndən ötrü təzə bir şey deyil. Xalq fikrinin müdafiəçiləri nə deyirlər desinlər, kütlə – yaxşı adamların birləşməsi olsa da, yalnız heyvani, iyrənc cəhətlərlə təmasdadır və insan təbiətinin yalnız zəiflik və amansızlığını ifadə edir. Ey azad, bəşəri xalqın övladları, xristianlar, ey sadə adamlar, bəs siz niyə təmiz həzz verən, dilənən zavallı adamı soyuq və rişxəndlə qarşıladınız? Lakin yox, sizin vətəndə dilənçilər üçün evlər var, dilənçi yoxdur, onlar olmamalıdırlar da və dilənçiliyin əsaslandığı şəfqət hissi də olmamalıdır. O isə axı zəhmət çəkmişdi, sizi sevindirmişdi, yalvarırdı ki, istifadə etdiyiniz əməyi üçün artıq pulunuzdan ona bir şey verəsiniz. Siz isə öz yüksək imarətlərinizdən soyuq bir təbəssümlə nadir bir şey kimi ona baxırdınız və yüz nəfərədək xoşbəxt, varlı adamdan bir nəfər cənab və xanım tapılmadı ki, ona bir şey tullaya! O xəcalət çəkib sizdən uzaqlaşdı. Düşüncəsiz kütlə də sizə deyil, ona güldü, onu izlədi, onu təhqir etdi. Ona görə ki siz soyuq, amansız və insafsızsınız; ona görə ki sizə verdiyi həzzi ondan oğurladınız, buna görə onu təhqir etdilər.
"1857-ci il iyulun yeddisində Lütserndə ən varlı adamların düşdüyü Şveytserqof hotelinin qarşısında bir nəfər dilənçi müğənni yarım saat gitarada çalmış və mahnı oxumuşdur. Yüz nəfərədək adam onu dinləmişdir. Müğənni üç dəfə xahiş etmişdir ki, ona bir şey versinlər. Lakin bir nəfər də ona heç bir şey verməmiş və çoxu onu məsxərəyə qoymuşdur".
Bu, uydurma deyil, tam bir faktdır ki, araşdırmaq istəyənlər Şveytserqofun daimi sakinlərindən və ya həmin tarixdə Şveytserqofda əcnəbilərdən kimlərin yaşadığı barədə qəzetlərdən məlumat almaq yolu ilə öyrənə bilərlər.
Bu hadisəni bizim zəmanənin tarixçiləri silinməz hərflərlə yazmalıdırlar. Bu hadisə qəzetlərdə və tarix kitablarında yazılan faktlardan daha əhəmiyyətli, daha ciddi və daha dərinmənalıdır. İngilislər min nəfər çinlini ona görə öldürmüşdülər ki, çinlilər pulla heç bir şey almırlar, amma onların ölkələri cingiltili sikkələri udur, fransızlar yenə minlərlə ərəbi ona görə öldürüblər ki, Afrikada taxıl yaxşı bitir, daimi müharibə qoşunların təşəkkülü üçün xeyirlidir. Neapolda Türkiyə səfiri yəhudi ola bilməz,
