style="font-size:15px;"> Attilanın kimliyini ifadə eləmək üçün «böyük siyasətçi» ifadəsi belə çox acizdir. Onun şəxsiyyətinin cazibəsindən çıxmaq nəinki çətin məsələ idi, hətta mümkün deyildi…
Attilanın doğuluşu
Hunların ən qüdrətlisi olan Attila 395-ci ildə Avropanın mərkəzində, Dunayın sol sahilində, müasir Avstriyanın Lints şəhərindən şimalda ağacdan tikilmiş sarayda dünyaya gəlib. Böyük alman bəstəkarı Motsartın (1756–1791) simfoniyalarından biri bu şəhərin şərəfinə eyni adı daşıyır. Attilanın 58 illik ömür yolunun böyük hissəsi də elə orada keçəcəkdi.
Bir az irəli gedib yazaq ki, Attila heç də hündürboylu olmayıb. Hardasa bir metr altmış santimetr olardı… Yanaqlarında təkəmseyrək tüklər vardı. Ancaq çənəsinin altındakı saqqalı sıx idi. Çuxura düşmüş kimi qara gözləri vardı, lakin baxışları iti idi. Bir sözlə, elə də yaraşıqlı deyildi. Fransız yazıçısı Barbe d’Orevili (1808–1889) deyirdi ki, «kişi o vaxt gözəl olur ki, atı heç nədən qorxmasın». Bu mənada hunları yaraşıqlı saymaq olar – axı onların atları da özləri kimi qorxu nədir bilməzdilər!
Attila sifətcə bir az arıq idi, lakin üzünə baxınca nə qədər ağıllı-kamallı biri olduğunu hiss etmək elə də çətin deyildi.
Onun körpəliyi haqqında əlimizdə kifayət qədər məlumat yoxdur. Lakin sonradan özünün müasirlərinə danışdığı adda-budda epizodlar bu barədə bizdə az da olsa, təsəvvür yaradır. Belə nəticəyə gəlmək olar ki, Attilanın uşaqlığı atasınınkından xeyli fərqli keçib. Yəqin ki, Mundzuk köç yollarında üstü keçə ilə örtülmüş arabada doğulmuşdu. Attila isə sarayda dünyaya gəlmişdi – baxmayaraq ki bu saray ağacdan tikilmişdi və dəbdəbədən uzaq idi!
Gələcəyin böyük fatehi erkən yaşlardan at çapmağı öyrənmiş, eləcə də ox və kəmənd atmaq vərdişlərinə yiyələnmişdi. Bundan başqa, bıçaqdan da məharətlə istifadə edirdi. İllər keçdikcə ov ovlamağa, balıq tutmağa olan həvəsi artırdı. Eyni zamanda yazmağı, oxumağı və saymağı da bacarırdı. Latın və yunan dillərini bilir, əlinə keçən bütün kitabları oxuyurdu. Ümumiyyətlə, öyrənməyə böyük marağı və həvəsi vardı. Həmişə yeni biliklərə can atırdı.
401-ci ildə Attilanın vur-tut altı yaşı olarkən atası vəfat etdi. Əmisi Ruas onu oğulluğa götürdü. Qaynaqlarda Attilanın anası haqqında bir kəlməyə də rast gəlinmir. Nə onun adını bilirik, nə də neçə il yaşadığını…
Ruas Roma ilə dost münasibətlərini qoruyub saxlamağa xüsusi əhəmiyyət verirdi. O, imperator Honorinin «sağ əli» sayılan Stilixona təklif etdi ki, onun sarayına özünün ən yaxın adamlarını göndərsin. Bununla Ruas Roma ilə müttəfiqlik əlaqələrinə sədaqətini nümayiş etdirmək fikrində idi. O dövr üçün bu, adi hal sayılırdı və «şərəfli zaminlik» (girovluq) adlanırdı.
Romada da bəziləri belə hesab edirdi ki, hunlar artıq «ağıllanıblar», bundan başqa, oturaq həyata keçmək və dinc yaşamaq istəyirlər. Bunu öz gözləri ilə görmək və tam əmin olmaq üçün Stilixon təklifi qəbul etdi. Aetsi adında on beş yaşlı bir gənci hunların sarayına yolladı.
Aetsi
Aetsinin 390-cı ildə Qərbi Roma imperiyasının tərkibindəki Pannoniyada (indiki Macarıstanda) anadan olduğu güman edilir. Pannoniya Puştaya olduqca yaxın idi. Vaxtilə Balamirin qoşunları on beş il orada qalmışdı.
Düzü, Aetsinin məhz Pannoniyada doğulduğunu da qəti söyləmək mümkün deyil. Belə ki, bəziləri onun Moziyada (indiki Serbiya və Bolqarıstan ərazilərindən, eləcə də Rumıniyanın Dunay çayından cənubdakı torpaqlarından ibarət tarixi bölgə), bəziləri isə Romada dünyaya gəldiyini iddia edirlər. Təəccüblü deyil: tarix bəzən çoxsaylı fərziyyələr üzərində qurulur.
Aetsi gəncliyini Pannoniyada keçirib. Həmin vaxt atası Qaudensi burada süvari ordunun qoşun başçılarından idi. Sonra Afrikada canişinlik, ardınca da Qalliyada (müasir dövrdə başda Fransa olmaqla Qərbi Avropanın böyük bir hissəsinə tarixdə verilən ad – red.) sərkərdə olmuşdu. Təqribən 403-cü ildə Qalliyada baş verən qiyam zamanı öldürülmüşdü.
Aetsi hələ uşaqlıqdan hunların bütün həyatına bələd idi və onların dilində danışa bilirdi. Anası zəngin və əsilli-nəsilli Roma xanımı idi.
Aetsi Hun sarayına göndərilənədək artıq bir dəfə də «şərəfli zamin» olmuşdu: vestqotların başçısı Atanarixin yanında girov saxlanılmışdı. Bu isə ona diplomatiyanın sirlərini öyrənməkdə xeyli kömək etmişdi.
405-ci ildə Aetsi Ruasın sarayına göndərildi. Onun gəlişi xüsusilə Attilanın ürəyincə oldu. Aralarındakı yaş fərqinə baxmayaraq tezliklə dostlaşdılar. Düz yarım əsr boyunca Roma və Avropanın, eləcə də Uraldan Dunayacan səpələnmiş bütün hunların taleyi bu tarixi dostluqdan asılı olacaqdı.
Aetsi və Attila – iki sehrbaz kimi idilər. Onlar öz çeviklikləri, ağılları, cəsarətləri ilə bir-birini məəttəl qoymağa çalışır, lazım gələndə bir-birinə heç düşünmədən güzəştə gedirdilər. Belə qarşılıqlı güzəştlər bəzən onların hansısa ciddi bir planını həyata keçirməyə mane olurdu. Ancaq onlar dostluqlarını hər şeyin fövqündə görür və bir-birinə nəyisə güzəştə getməkdən çəkinmirdilər.
Gənc romalı çox keçmədi ki, hunların sarayında böyük rəğbət qazandı, hətta Ruasın ən yaxın məsləhətçisinə çevrildi. İndi o, sadəcə, «şərəfli zamin» deyildi, bundan qat-qat artıq imtiyaz qazanmış nüfuzlu saray adamı idi.
408-ci ildə Honori ilə ittifaqa soyuq baxmağa başlayan Ruas bu dəfə Konstantinopolla müttəfiqlik qərarına gəldi və Şərqi Roma imperiyası ilə dostluq sazişi bağladı.
Həmin vaxt Honorinin qardaşı Arkadi təzəcə ölmüşdü. Atasının yerinə taxta keçən II Feodosi hunlar üçün ciddi təhdidə çevrilmişdi. Ruas təhlükənin ciddiliyini yaxşı anlayır, bunun böyük faciələrə səbəb ola biləcəyini aydın görürdü. Qərbi Roma isə bu məsələdə hunlara arxa durmaqda həvəsli deyildi. Honori ilə ittifaqdan məyus olan Ruas özünə yeni və güclü müttəfiq gəzirdi. Məhz belə bir vaxtda Aetsi ona elə II Feodosinin özü ilə yaxınlaşmağı məsləhət gördü.
Məsləhət hunların başçısının ağlına batdı. Şərqi Roma imperatoruna elə bu lazım idi: o, dərhal Ruası Roma ordusuna sərkərdə təyin etdi, illik 350 libr (Romada qızıl pul vahidi – red.) maaş kəsdi. Bundan başqa, sazişə görə, hunlarla romalılar arasında sərhəd əvvəlki təki Dunay çayı olaraq qalacaqdı. Eyni zamanda hunlar üzərlərinə xüsusi icazə olmadan çayı keçməmək öhdəliyi götürmüşdülər. Ruas bu şərtlərin hamısı ilə razılaşdı və sazişi imzaladı.
Aetsinin yaşca özündən xeyli kiçik olan Attila ilə yaxın dostluğunun sirri nə idi? Ola bilərdimi ki, «şərəfli zamin» bu uşağın on illər sonra ortaya çıxacaq dühasını indidən
