ildə Attilanı Romaya göndərdilər. Bir zamanlar Aetsinin Hun sarayında – Ruasın yanında yerinə yetirdiyi «şərəfli zamin» missiyasını indi Attila Roma sarayında yerinə yetirməli idi. Onun üzərinə iki yeni dost – hunlarla romalılar arasında əlaqələri daha da gücləndirmək vəzifəsi qoyulmuşdu.
Məhz Attilanın Roma sarayına göndərilməsi fikrinin necə meydana çıxdığı bəlli deyil; bircə o məlumdur ki, bunu ona Ruas özü təklif etmişdi. Belə çıxır ki, əmisi cəmi on üç yaşı olan qardaşı oğluna hədsiz dərəcədə inanır, güvənir, etibar edirdi. Əks halda hakimiyyəti əməllicə laxlayan bir imperatorun sarayına niyə Attilanı göndərəydi?
Bunu da unutmayaq: Ruas Roma ilə dostluğa böyük əhəmiyyət verirdi. Elə II Feodosi də bu dostluqdan məmnun idi. Lakin ortada bir «əmma» vardı. Belə ki, Şərqi Roma imperatoru Ruasa maaş kəssə də, bunun əvəzində ondan, demək olar, heç nə tələb etmirdi. O, eyni qayda ilə Uldinə də maaş verirdi. Di gəl, ondan çox şey tələb edirdi; məsələn, qot sərkərdəsi Qainası yerində oturtmaq üçün məhz Uldini göndərmişdi. Qainas da əvvəllər imperatordan aylıq alırdı. Lakin qəfildən özünü Dunaydan Reyn çayına qədər uzanan ərazinin hökmdarı elan etdi… II Feodosi vaxt itirmədən Uldini qotların üstünə göndərdi. Uldin ona tapşırılan vəzifənin öhdəsindən uğurla gəldi: qotları məğlub edib Qainası əsir aldı. Onun başını şəxsən özü kəsdi və Konstantinopola yolladı…
Uldinin II Feodosi qarşısında bu cür xidmətləri Ruası məyus edirdi. O başa düşürdü ki, belə getsə, rəqibini ötüb-keçə bilməyəcək. Ona görə də fərqli yol seçdi. Ruas fikirləşirdi ki, Roma imperiyası iki yerə ayrılsa da, yəni onun iki başı olsa da, bədəni birdir. Bu səbəbdən də Qərbi Roma imperiyası ilə yaxınlaşmaq yolunu tutdu. Belədə Şərqi Roma imperiyası ilə də eyni dərəcədə yaxınlaşmış olacaqdı. Məhz bu səbəbdən də Romaya davamçısı (xələfi) kimi gördüyü Attilanı göndərməyə qərar verdi.
Bunu bilən Honori öncə Aetsi ilə məsləhətləşdi. Aetsi imperatora Ruasın təklifini qəbul etməyi məsləhət gördü. Honori belə də elədi. Beləliklə, Attila Romaya gəldi. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu zaman onun on üç yaşı vardı. Aetsi isə on doqquz yaşında idi. Bununla da iki dostun ayrılığı uzun sürmədi. Attila Romaya gəldikdən sonra onların dostluğu daha da gücləndi.
Bəzi ehtimallara görə, Attila Romaya yox, Ravennaya gəlib. Çünki Qərbi Roma imperatorları həmin dövrdə Roma ilə bərabər Ravennada da yaşayırdılar. Bu şəhər böyük bataqlıqlarla əhatə olunmuşdu. Nə barbarlar, nə də başqaları bu bataqlıqları keçə bilirdi. Yəni şəhəri qorumaq asan idi. Elə Qərbi Roma imperatorlarını da ilk növbədə bu düşündürürdü. Romanın şöhrəti hər yana yayılsa da, bu şəhər xeyli dərəcədə müdafiəsiz idi. Onu ələ keçirmək istəyənlərin isə sayı-hesabı yox idi. Bu isə o demək idi ki, şəhər hər an hücuma məruz qala, müdafiə imkanları zəif olduğu üçün isə asanlıqla ələ keçə bilərdi.
Lakin bütün bunlara baxmayaraq tarixçilərin əksəriyyəti Attilanın məhz Romaya gəldiyi fikrində həmrəydilər. İmperatorun sarayında onu böyük ehtiramla qarşılamışdılar. Eyni münasibət sonralar da davam etmişdi. Attilaya az qala xaqanlara xas münasibət göstərirdilər.
Bu həmin dövr idi ki, Qərbi Roma imperiyası çətin günlər yaşayırdı. Daxili ixtilaflar getdikcə güclənirdi. Saray sui-qəsd, satqınçılıq, şər yuvasına dönmüşdü. Hadisələr Honorinin öz müəllimi Stilixonu saraydan uzaqlaşdırmasınadək böyüdü.
Bu həmin Stilixon idi ki, indiyədək imperiyanı dəfələrlə böyük təhlükələrdən qurtarmışdı. Lakin sonuncu dəfə imperatorun müəllimi belə baş verənlər qarşısında aciz idi. Belə ki, onun başı qotlarla mübarizəyə qarışdığı bir vaxtda vandallar Qalliyaya soxuldu. Stilixon eyni vaxtda ayrı-ayrı yerdə döyüşə bilməzdi ki! Di gəl, Honori başqa cür düşünürdü. O, Stilixonu nə qədər təəccüblü də olsa, «əlindən bir iş gəlməməkdə» günahlandırdı və saraydan kənarlaşdırdı.
Əslində isə Honorinin dərdi başqa idi: bu çəlimsiz imperator Stilixonun xalq arasındakı şöhrət və nüfuzunu qısqanırdı. Böyük Feodosi oğlunun bacarıqlarına bir elə də etibar etmədiyindən Honorini məhz Stilixona tapşırmışdı. Stilixon bu vəzifəsini layiqincə yerinə yetirir, təbiətcə qorxaq olan imperatoru və bütövlükdə imperiyanı çətin vəziyyətlərdən çıxarmaq üçün əlindən gələni əsirgəmirdi. Hər kəs bunu görürdü. Ona görə də Honoriyə rişxəndlə, Stilixona isə hədsiz rəğbətlə yanaşırdılar. İmperator da sözügedən münasibətdən yaxşı xəbərdar idi və şübhəsiz ki, bundan əsla məmnun deyildi.
Attila Roma sarayına təşrif buyurarkən oradakı ab-hava məhz bu cür idi…
Belə şəraitdə o özünü necə hiss edirdi? Bəzilərinə görə, saraydaxili ixtilaflar onun üçün hədsiz dərəcədə maraqsız və bezdirici idi. Bunun üçün də darıxırdı. Digərlərinin fikrincə isə Attila özünü balıq suda necə hiss edirsə, elə hiss edirdi. Saraydakı qovğalardan, intriqalardan belə nələrsə öyrənməyə çalışırdı.
Bu həmin vaxt idi ki, Aetsinin hakimiyyət daxilindəki mövqeləri xeyli möhkəmlənmişdi. O, Romanın ən imkanlı şəxslərindən biri olan, geniş əlaqələrə malik Karpilionun qızıyla nişanlanmışdı. Bu isə onun sarayda nüfuzunu daha da artırmışdı.
Attila sonrakı dörd il ərzində imperiyanın sirlərini yaxından və dərindən öyrəndi. Bu o vaxtlar idi ki, Qərbi Romanın gələcəyi artıq tamamilə sual altında idi. Kiçik bir qiyam, yaxud yadelli hücumu kifayət idi ki, bu imperiya xəritədən silinsin.
Gələcək hökmdarın həyat dərsləri
Attila «şərəfli zamin» olarkən istədiyi yerə getmək məsələsində tamamilə sərbəst idi. Odur ki bir neçə dəfə Dunayın digər sahilinə – hunların yaşadığı ərazilərə keçmişdi. Bu zaman Romadakı müşahidələri əsasında gəldiyi qənaətləri, əldə etdiyi qiymətli məlumatları Ruasa çatdırmış, eyni zamanda Honorinin qiymətli hədiyyələrini ona çatdırmışdı. Geri qayıdarkən isə əmisindən imperatora bəxşişlər gətirmişdi.
Aradan dörd il keçdi. Attilanın artıq on yeddi yaşı vardı. Təqvim 411–412-ci illəri göstərir; Qafqazdan həyəcanlı xəbərlər gəldi. Alan, kolx və roksolan kimi tayfalar hunlara ciddi başağrısı yaratmaqda idilər. Öz aralarında da tez-tez çəkişən bu tayfalar hunların güclənməsinə əməlli-başlı əngəl törədirdilər. Nə isə eləmək lazım idi.
Xeyli götür-qoydan sonra Ruasın kiçik qardaşı Aybars öz süvari qoşunuyla hərbi səfərə çıxdı. Onun məqsədi Volqa və Ural arasında qayda-qanun yaratmaq idi. Hər kəs yaxşı bilirdi ki, bu o qədər də asan iş deyil.
Bu o zaman idi ki, Oktar da, Mundzuk da ölmüşdü. İndi isə Aybars uzunmüddətli səfərə çıxırdı. Dunay hunlarına başçılıq etmək üçün dörd qardaşdan yalnız Ruas qalırdı. Onun işi ağır idi və bunun öhdəsindən təkbaşına gəlmək müşkül məsələ idi. Vəziyyəti belə görən Ruas ətrafında ona sadiq ola biləcək, sınanılmış xeyli adam topladı. Hər şeydən
