deyirlər ki, onlar kişilər və qadınlar üçün ümumi seçki hüququ tətbiq ediblər, birpartiyalı parlamentə bənzər bir qurum yaradıblar. Onların birincidərəcəli vəzifəsi – torpağı kəndlilərə verməkdir. Ordu və polisin yenidən təşkilini, rüşvətxorluğun qadağan olunmasını tələb edirlər.
Esseks bu izahatı dinləyərkən yalnız gülümsəyirdi.
– Bəs bizim etirazlarımızda nədən bəhs olunur?
– Azərbaycanda hakimiyyətin dəyişməsi zor gücünə və rusların köməyi ilə olub. İran ölkəyə buğda verən rayonlardan məhrum olub. Azərbaycanda təşkil olunan ayrıca ordu vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxara bilər…
– Sonra? Üçüncü bağlıda nə var?
– Ruslara təkliflərimiz bunlardır: qayda-qanunu bərpa etmək üçün Azərbaycana İran hökuməti tərəfindən jandarm və hərbi hissələr göndərilməsinə razı olsunlar. Ruslardan tələb edəcəyik ki, demokratlar İran hökumətinə tabe olsunlar. Yaranmış vəziyyəti öyrənmək üçün beş üzvdən ibarət komissiya yaradılmasını tələb edəcəyik.
– Öyrənmək məqsədi ilə komissiya – bu, həmişə faydalı gediş olub, – Esseks qeyd etdi.
– Komissiyanın tərkibinə bir rus, bir ingilis, bir nəfər İran hökumətindən, bir Azərbaycan demokratı, bir nəfər də amerikalı daxil etməyi təklif edirik.
– Bəli, bəli, sözsüz. Amerikalı hökmən olmalıdır. Nə qədər çox tələb olsa, bir o qədər yaxşıdır.
Mak-Qreqor davam etdi:
– Əldə bir sıra faktlar var; məsələn, biz hesab edirik ki, Azərbaycanda baş verən hadisələr demokratik hərəkat deyil, inqilabi hərəkatdır. İran isə belə kəskin hərəkatlar üçün yetişməyib, vətəndaş müharibəsi başlana bilər. Bu isə Orta Şərqdə sülh üçün təhlükə törədər…
– Materialların hamısı budurmu?
– Bəli, – Mak-Qreqor başını qaldırmadan cavab verdi.
– Bu materiallar əsasında biz rusları bütün İrandan sıxışdırıb çıxarmalıyıq. Bizim vəzifəmiz budur.
– Biz nəyə görə rusların İrandan çıxıb getmələrinə belə əlləşirik?
– İlahi! Siz bunu istəmirsiniz?
– İstəyirəm. Amma orada daha vacib iş tapa bilərdik.
– Bundan vacib nə?
– İranda vəziyyət ağırdır. Ruslarla birgə çalışaraq müəyyən işlər görməyi təklif edə bilərik.
– Axı nə təklif edə bilərik?
– İranı idarə edən bir ovuc rüşvətxorun əvəzinə əsl hökumət yaradılmasını… Əgər ruslar bizə kömək etməyə razılaşsalar, bu heç də çətin olmaz. Onda iranlıların dostluğunu qazanardıq.
– Bəlkə, İran neftindən əl çəkək? Onları xalqa verək?
Mak-Qreqor bu cavabdan razı qalmadı. Esseks onun qoluna girib Dreykin otağına apardı. Esseks Kremllə calaşmaq, Molotovun özü ilə danışmaq istəyirdi.
– Bu, mümkün olan iş deyil! – Dreyk səsləndi.
Elə bu vaxt bayaq konki sürən qız əlində kağız qovluq otağa daxil oldu. İndi o, qara libas və ağ yaxalıqda idi.
– Ketrin, nə gətirmisiniz? – Dreyk soruşdu.
– Məlumatlar toplusunu və Tehrandan teleqram.
Qız sakitcə Esseks və Mak-Qreqoru süzürdü. Teleqramı masanın üstünə qoydu.
– Təşəkkür edirəm. Tanış olun: lord Esseks və mister Mak-Qreqor. Bu isə Ketrin Klayvdır, – Dreyk dedi.
Qız başını tərpədərək soyuqqanlılıqla soruşdu:
– Qəzaya uğrayanlar sizsiniz?
– Bəli, – Esseks cavab verdi.
– Ruslar zəng vurub üzr istədilər.
Qız çıxdı. İçəri Melbi daxil oldu.
– Mən telefonda Antonovu tapa bildim. Dedim ki, məsələ İran Azərbaycanı haqqında danışıqlara aiddir. Antonov soruşdu ki: "Lord Esseks Azərbaycan barəsində nə demək istəyir?"
Esseks güldü.
– Mən oturub gözləyə bilmərəm. Mənə maşın verə bilərsinizmi?
Üçüncü fəsil
Səfirliyin "Rolls-roys"u Kremlin sol yanındakı körpüdən keçdi. Maşın Xarici İşlər Nazirliyinə yaxınlaşıb qapıda dayandı. Onlar düşüb içəri keçdilər. Bu gözlənilməz gəlişin növbətçidə çaşqınlıq yaratdığı aydın görünürdü. O, tez harasa zəng etdi. Az keçmiş pilləkəndə qara sağanaqlı gözlük taxmış alçaqboylu bir əməkdaş göründü.
– Hər vaxtınız xeyir, lord Esseks. Gözləməyə məcbur edildiyiniz üçün üzr istəyirik. Lakin gəlişiniz barədə xəbərdar edilməmişik. Yuxarı qalxmağı rica edirəm.
– Sağ olun ki, qarşımıza çıxdınız. Bu isə köməkçim Mak-Qreqordur.
– Mənim soyadım Korindir.
Onlar yuxarıda xalça döşənmiş bir otağa daxil olub əyləşdilər. Korin dedi:
– Cənab Suşkov bu saat gələr. Şöbə müdiri.
Suşkovun gəlişinə müntəzir olan Korin qımıldanmadan oturub susurdu. Suşkov gəldikdə ingilis dilində sərbəst və aydın tərzdə:
– Lord Esseks, sizi sağ və salamat görməyimə çox şadam, – dedi.
Esseks divandan qalxdı və Suşkovun əllərini sıxdı.
– Cənab Molotov nazirliyin bir əməkdaşını səfirliyə göndərmişdi ki, səhhətinizi öyrənsin.
– Görünür, rastlaşmamışıq, – Esseks əllərini yana açdı.
Araya sükut çökdü. Esseks az keçmiş dilləndi:
– İlkin danışıqlar qeyri-rəsmi xarakter daşıyır, müəyyən gündəlik yoxdur. Buna görə özümüz gəldik. Öz ehtiramımızı mister Molotova şəxsən yetirməyi arzulardıq. Bir də ki danışıqlara mümkün qədər tez başlamaq istərdik.
Suşkov dinmədən başını tərpətdi. Sonra söhbət İrandan düşdü. Bəlli oldu
