istəyirsiniz, lord Esseks? – ingilis müxbir Holms soruşdu.
– Bax bu, birbaşa sualdır! Mən İranın şimal əyalətlərində qanuni hakimiyyəti bərpa etmək ümidindəyəm. Azərbaycan hadisələri barədə bizdə ifşaedici məlumatlar var. Güman edirəm ki, ruslar bizimlə danışıqlara həvəssizdir, lakin ortada faktlar var.
– Bunlar nə faktlardır ki? – balacaboy, ağbəniz missis Bell qəmzəli nəzərlə baxdı.
– Bax bu, sırf qadın sualıdır! Əziz missis Bell, bu faktlar indiki halda yalnız Molotovun qulaqları üçündür.
– Britaniya hökuməti İran Azərbaycanındakı islahatları öyrənibmi? Bu barədə nə deyə bilərsiniz? – sual verildi.
– Bunu Mak-Qreqordan soruşun. Buraya İranı yaxşı tanıdığına görə göndərilib. Yerli dilləri bilir.
Suala Mak-Qreqor cavab verməli oldu:
– Bu islahatlar ölkə həyatının bütün sahələrini əhatə edir. İranda hər şeyin yenidən təşkilinə ehtiyac var.
– Bəs onda Azərbaycandakı islahatlara niyə etiraz var?
Mak-Qreqor Esseksə baxdı. Esseks dedi:
– Britaniya hökuməti hesab edir ki, demokratiya üçün xalqların heç də hamısı yetişməyib. Bu işdə tələsmək olmaz. Azərbaycan Demokrat Partiyası öz qonşusunun bolşevik partiyası timsalında yaradılıb.
– Demokrat Partiyasının və muxtar hökumətin buraxılmasını tələb edəcəksiniz? – deyə Hember soruşdu.
– Biz istəyirik ki, Azərbaycanda İran hökumətinin suveren hüquqları bərpa edilsin, – Esseks cavab verdi.
Müxbirlər dağılışmağa başlayanda Esseks yorulmuşdu. Sonuncuları qapıya ötürüb yüngül nəfəs aldı.
…Ketrin otağa daxil olanda Mak-Qreqor pəncərədən onların darvazadan çıxdıqlarına baxırdı.
– Hə, müxbirləri ifşa etdiniz? – Ketrin gülərək soruşdu.
– Dedilər ki, mən özüm günahkaram.
Səkkizinci fəsil
– Əgər bu gün nota vermək icazəsi almasaq, deməli, Londona dönməliyik. Bu gün cümədir, sabah Londondan bir şey qoparmaq, ümumiyyətlə, çətindir. Bazar ertəsi isə artıq gecdir, – Esseks Mak-Qreqora gileyləndi.
Mak-Qreqor da Esseks kimi səbirsiz olmuşdu. Esseks dedi:
– Bunun hamısı səfirliyin ucbatından baş verir. Onlar öz qayğıları ilə yaşayırlar. Gəl gedək Moskvaya baxaq.
Onlar metroya enib, qatarla bütün Arbat radiusunu gəzib geri döndülər. Dreyk onları xəbərlə qarşıladı: London cavab vermişdir. Esseksə hərəkət sərbəstliyi verilir, yalnız bircə şərt qoyulur: notanı Dreyk təqdim etməlidir.
– Mənə bircə şey aydındır, – Esseks söylədi. – Nota onları hərəkətə gəlməyə məcbur edəcək. Molotovun buna necə münasibət göstərəcəyinə baxmaq maraqlı olacaq.
…Onlar Molotovun deyil, Vışinskinin qəbuluna düşdülər. O, Esseksə öz ovunu səbirlə gözləyən aslan kimi göründü. Dreyk notanı verəndə Vışinski:
– Aha, nota! Nə barədədir? – sənədə baxıb soruşdu.
Onlar sadə dəri divanda və kreslolarda əyləşdilər. Dreyk səlis və aydın şəkildə dedi:
– Nota İrandakı siyasi vəziyyət haqqındadır. İran Azərbaycanında şuluqluğa görə təəssüf edir və sovet hökumətinə xatırladırıq ki, İranın işlərinə qarışması 1942-ci il müqaviləsinin pozulmasıdır. Azərbaycanda yaranmış şəraiti öyrənmək üçün xüsusi komissiya yaradılmalıdır.
Vışinskinin üzündəki ifadə dəyişmədi:
– Görünür, Britaniya hökuməti İran Azərbaycanında demokratik canlanmadan çox narahat olub.
– Biz, sadəcə, gerçək vəziyyəti göstəririk. Azərbaycanda vəziyyət gündən-günə pisləşir. Hesab edirik ki, sovet hökuməti bu məsələdə bizim marağımıza məhəl qoymur.
– Əgər ingilis təmsilçi nəyisə müzakirə etmək istəyirsə, söhbətə hazıram.
– Mak-Qreqor, mister Vışinskiyə deyin ki, biz İran Azərbaycanı məsələsini bütövlükdə müzakirə etmək istəyirik. Bunun üçün müvafiq konfrans tələb olunur. Və soruşun ki, bu konfransı nə vaxt çağırmağı mümkün sayır.
Bu an Mak-Qreqor anladı ki, bu missiya üçün əməlli-başlı məsuliyyət daşıyır. O, çox mühüm bir bəyanatı tərcümə edir!
– Konfrans çağırmaq üçün bir əsas görmürük. Lord Esseks belə bir təkliflə əbəs yerə bura gəlib. Cənab Molotovun artıq dediyi kimi, belə bir konfransın yeri İran olmalıdır. Biz İranda sülh və əmin-amanlıq olmasında hamıdan çox maraqlıyıq, – Vışinskinin cavabı belə idi.
– Onda əməli müzakirəyə keçək, – Esseks təklif etdi.
– Lord Esseks əməli müzakirə nəyə deyir?
– İranda qanuni hakimiyyətin bərpasına aparan hər şeyə.
– Amma bunu müdaxilə adlandırmaq olar. Sovet hökuməti xalqın durumunu yaxşılaşdıran hər dəyişikliyi bəyənir.
– Azərbaycanda baş verən dəyişikliyə bizim böyük şübhəmiz var, – Esseks aşkar səbirsiz ahənglə dedi.
– Bizdə isə belə bir şübhə üçün heç bir əsas yoxdur.
– Şübhə necə olmaya bilər ki, bir dövlətin əyaləti ondan parçalanıb ayrılır və bir ovuc fırıldaqçı tərəfindən müstəqil dövlət elan edilir?
– Bu məlumat doğru deyil. Azərbaycan İranın bir hissəsi olaraq qalır. Heç bir parçalanma baş verməyib. İndiki demokratik hökumətin ayrılmaq niyyəti yoxdur. Sadəcə, özünüidarə hüququnu həyata keçirir. Onların məqsədi xalqın həyatını yaxşılaşdırmaq, xalqı maarifləndirməkdir. Biz bunda maraqlıyıq.
– Siz Sovet İttifaqının İranda marağından danışırsınız.
– Bu, tam haqlı maraqdır.
– Xatırlatmaq istərdim ki, Böyük Britaniyanın da İranda öz marağı var.
– Bu doğrudur! – Vışinski istehza ilə söylədi. – Fəqət burada bir fərq var. Bizim İranda marağımız – qonşu marağıdır. Böyük Britaniyanın marağı isə neftdir.
– Bəlkə
