fəsil
Səfirlikdə Esseks dedi ki, Suşkov ona xoş təsir bağışladı. Mak-Qreqor da onun barəsində yaxşı rəydə idi:
– Həmədanda bir alimdən başqa hələ atamın əsərlərindən xəbəri olan adama rast gəlməmişəm.
Onlar Molotovun zəngini gözləyirdilər. 1945-ci ilin son günü idi. Axşam düşür, Molotov zəng etmirdi. Esseks düşünürdü ki, Molotov onları bu gün çağırmaz. Melbinin mənzilindəki nahar sükutla keçdi. Nahardan sonra Mak-Qreqor şəhərdə gəzmək istədi. Az qaldı darvazanın ağzında başını aşağı salıb yeriyən qadınla toqquşsun. Ona yol vermək üçün kənara çəkildi, dərhal da onun konkisürən Ketrin Klayv olduğunu anladı. O, Ketrinlə salamlaşdı. Ona səkidən küçəyə enməsində kömək etdi. Ketrin Mak-Qreqorun qolundan bərk-bərk yapışmışdı.
– Siz hara gedirsiniz?
– Elə-belə, Moskvaya baxmaq istədim.
– Əvvəllər burada olmusunuz?
– Xeyr.
– Onda mənimlə Qızıl meydana gedə bilərsiniz. Siz, gərək ki, Mak-Qreqorsunuz, hə?
– Bəli.
Ketrin Klayv səfirliyin attaşesi vəzifəsini icra edirdi.
…Başları söhbətə qarışdığından Qızıl meydandan ötüb-keçmişdilər. "Britaniya müttəfiqi" redaksiyasına gəldilər. Bu qəzet Moskvada ingilislər və amerikalılar tərəfindən ruslar üçün ingiliscə nəşr edilirdi.
Onlar axşamdan keçmiş səfirliyə döndükdə Mak-Qreqor katibə – miss Uilyamsa rast gəldi. Miss Uilyams:
– Mən sizi gözləyirəm. Lord Esseks Molotovun qəbuluna getmişdir. Biz sizi tapmağa çalışdıq.
Mak-Qreqor Dreykin kabinetinə daxil oldu və otaqda indiyədək rastlaşmadığı bir adam gördü. Divana dirsəklənərək uzanmış, əlində trubka tutmuşdu. Sallaq bığları vardı.
– Əyləşin, Mak-Qreqor, – Dreyk dilləndi. – Bu, ser Con Askvitdir. Harada idiniz, Mak-Qreqor?
– Miss Klayvla birlikdə idik.
– Pis deyil, Mak-Qreqor! Özü də Moskvaya gəldiyiniz ikinci gün! – Askvit şuxluqla dilləndi.
– Ümidvaram ki, lord Esseksi çətin vəziyyətə saldığınızı anlayırsınız, – Dreyk davam etdi. – Gərək məsuliyyətinizi anlayıb səfirlikdən uzaqlaşmayaydınız.
– Harold özü birtəhər işin öhdəsindən gələr, – Askvit istehza ilə dedi və təklif etdi: – Bəlkə, centlmenlər bu söhbəti sabaha saxlasınlar?
Dəhlizdə Askvit Mak-Qreqora dedi:
– Yaxşısı budur gedək bizə, Haroldu birlikdə gözləyək. Arvadım şotlanddır, sizi evə aparmasam, məni bağışlamaz.
– Artıq gecdir, – deyə Mak-Qreqor etiraz etsə də, Askvit onun qoluna girdi. Artıq boyun qaçırmaq yersiz olardı. Onlar həyətdən keçib Askvitin yaşadığı evə tərəf gedəndə saat gecəyarısını vurdu və havaya aramsız fişənglər atılmağa başladı. Moskva Yeni ili qarşılayırdı.
Beşinci fəsil
Esseks Mak-Qreqora acıqlı idi: Mak-Qreqorun əvəzinə onu bu uzunqulaq Melbi və İran haqqında heç nə bilməyən tərcüməçi Coys müşayiət edirdi.
Molotov tipik rus sifətli gülərüz adamdı. Ucaboy deyildi. Ağarmış qabarıq bığları vardı. Oval şüşəli gözlük taxmışdı. Molotov onun əlini sıxıb danışmağa başladı. Arxada dayanmış rus tərcümə edirdi. Molotov təyyarə qəzasına görə təəssüf etdi, Yeni ildə ona ən xoş arzularını çatdırdı. Sonra digər adamları bir-birinə təqdim etdilər.
Molotov divanda, Esseks üzbəüzdəki kresloda əyləşdi.
Esseks kirşə ilə səyahətlərini danışanda Molotov şən-şən güldü. Sonra mətləbə keçməyi lazım bildi.
– İran haqqında danışmağa icazə verərsinizmi?
– Buyurun, – Molotov çox sakit tərzdə dilləndi.
– Moskva konfransından sonra İran Azərbaycanında şəraitin durmadan pisləşməsi bizi narahat edir. Bu əyalətdə hakimiyyəti ələ keçirən separatçıların hərəkətlərindən narazıyıq. İstərdik bu məsələni sovet hökuməti ilə birlikdə yoluna qoyaq.
– Bizim mövqeyimiz tam aydındır. Biz İranın daxili işlərinə qarışmayacağıq. İranda demokratik qüvvələrə də mane olmayacağıq, – Molotov təbəssümlə dedi.
– Mənim hökumətim İran Azərbaycanında yaranmış vəziyyətdən və onun bütün ölkəyə təsirindən narahatdır. Odur ki bir neçə təklifimiz var. Onları şərh etmək üçün izin verməyinizi rica edərdim.
– Əgər ingilis hökuməti İran Azərbaycanında baş verən hərəkatdan narahatdırsa, ona doğru məlumat verilməyib. Orada demokratik hərəkat baş verib, bu hərəkat bütün İrana yalnız faydalı ola bilər.
– İran Azərbaycanında bu hərəkat demokratik deyil, separatçı hərəkatdır. Buna sübutlarımız var. Onların məqsədi Azərbaycanı İrandan ayırmaq və orada müstəqil dövlət qurmaqdır. Bu isə, mister Molotov, 1942-ci ilin sovet-ingilis müqaviləsinə ziddir, – Esseks portfelindən bir sənəd götürərək dedi.
– Görünür, Britaniya hökumətinə yanlış məlumat verilib, – Molotov üzünün ifadəsini dəyişmədən dedi.
– Biz, həqiqətən də, dəqiq məlumatlara malik deyilik. Sorğumuza sovet səfirliyindən heç bir cavab almamışıq. Əyalətdəki vəziyyət Azərbaycan Demokrat Partiyası adlanan partiyanın bəyanatlarına əsaslanır. Onların hərəkətləri bütün İran üçün təhlükəlidir. İran Azərbaycanında yaranmış vəziyyət Böyük Britaniya və Sovet İttifaqına eyni dərəcədə dəxli olan məsələdir.
– Britaniya hökuməti bunu yerli, yoxsa beynəlxalq məsələ hesab edir?
– İndiki zamanda yerli əhəmiyyətli.
– Onda mən hesab edirəm ki, bu müzakirənin yeri İran olmalıdır. Böyük Britaniya və Sovet İttifaqı səfirləri arasında. Yerli əhəmiyyətli məsələlər onlara aiddir.
Molotov haqlı idi. Esseks tələyə düşmüşdü. Onun çoxtərəfli komissiya yaratmaq təklifi də uğur qazanmadı.
– Fikrimizcə, orada hər şey yaxşıdır. Biz axı nə barədə danışmalıyıq? – Molotov soruşdu. Sonra ayağa qalxdı. Bununla da bildirdi ki, görüş bitib. Esseks anladı ki, getməkdən başqa çarəsi qalmayıb. Paltosunu
