alırdı, üstəlik, onun ən sevimli tələbələrindən biri hesab olunurdu. Odur ki dünya ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən olan «Avesta»nın mətninin akademik nəşrinin hazırlanmasında Əhməd bəyin bu və ya digər formada iştirakı tamamilə istisna edilə bilməz.
İstənilən halda məhz Darmesteter Əhməd bəyi Renan və Adam ilə tanış etmiş, sonuncular isə ona Parisin kübar dairələrinin qapalı məclislərinə qatılmaq imkanı yaratmışdılar.
Görkəmli fransız filosof və tarixçi Renan müasir millətlərin yaranması və təkamülü haqqında ilk orijinal konsepsiyanın müəllifidir. Belə ki, dünya elmində ilk olaraq məhz o, 1882-ci il martın 11-də Sorbonna Universitetində oxuduğu «Millət nədir?» adlı məruzəsində bu fenomenin mahiyyətini izah etməyə cəhd göstərmişdir. Həmin məruzəsində insan toplumlarının müxtəlif formalarının təkamül yolunu təhlil edən Renan belə qənaətə gəlirdi ki, millət – «tarixdə olduqca yeni bir fenomen»dir və aqrar cəmiyyətdən sənaye istehsal üsuluna keçid mərhələsində yaranıb. Bununla da o, millətin az qala bəşəriyyətlə birgə yaranması fikrini rədd edirdi. Renan əmin idi ki, «millətlər əbədi deyil, onların başlanğıcı olduğu kimi sonu da vardır».
Ağaoğlunun Parisin kübar cəmiyyətinin say-seçmə nümayəndələrinin – tanınmış siyasətçilər, yazarlar, elm və mədəniyyət xadimlərinin toplaşdığı qapalı aristokratik klubuna, Cülyetta Adamın salonuna giriş əldə etməsində Renanın rolu danılmazdır. Belə ki, Əhməd bəyin bu salona daxil olması üçün xanım Adama ünvanlanan 2 fevral 1891-ci il tarixli zəmanət məktubunu məhz Renan imzalamışdı. Nəticədə xanım Adam tərəfindən salonun qonaqlarına təqdim olunan Əhməd bəy təkcə Parisin yox, bütövlükdə Fransanın siyasi, mədəni və elmi elitasının təmsilçiləri ilə sərbəst ünsiyyət qurmaq imkanı qazanmışdı.
Salonun sahibəsi olan xanım Adam həmçinin 1879-cu ildə təsis olunmuş «La Nouvelle Revue» dərgisinin naşiri və redaktoru idi. Təsadüfi deyil ki, Əhməd bəyin ilk elmi araşdırmaları, «İran cəmiyyəti» başlıqlı məqalələr silsiləsi də 1891–1893-cü illərdə məhz bu dərgidə işıq üzü görmüşdür.
Maraqlıdır ki, ilk tədqiqatlarında Ağaoğlunun İrana pərəstiş və rəğbəti açıq-aşkar sezilməkdədir. Bu məqalələrin məzmunundan aydın görünür ki, o həmin vaxt İran mədəniyyətinin inkişaf potensialı baxımından türk və digər müsəlman xalqlarının mədəniyyətlərindən üstün olması fikrində idi. Buna görə də əminliklə bildirirdi ki, gələcək islam intibahının aparıcı qüvvəsi İran olacaqdır.
Osmanlı imperiyasının imkan və perspektivlərinə isə Ə.Ağaoğlu, yumşaq desək, tənqidi yanaşırdı. O, böyük çətinliklə yenidən dirçəlməyə çalışan bu imperiyanın uğursuzluğa düçar olacağını proqnozlaşdırırdı. Əhməd bəyin fikrincə, Osmanlı dövləti heç bir halda islam dünyasının intibah və yüksəlişinin «lokomotiv»i olmaq iqtidarında deyildi. Bu mənada Polşa tarixçisi Tadeuş Svetoxovskinin belə bir fikri ilə razılaşmamaq mümkün deyil ki, Paris dönəmi yazılarında Ağaoğlu «İran tərəfdarı və Osmanlı əleyhdarı» kimi çıxış edirdi. Hərçənd ədalət naminə etiraf etməliyik ki, Əhməd bəy bu cür mövqe sərgiləyən heç də ilk azərbaycanlı deyildi. Eyni münasibət XIX əsrin digər görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Mirzə Fətəli Axundov üçün də səciyyəvi idi. Belə ki, qədim İran mədəniyyətini ideallaşdıran Axundov osmanlılara olan antipatiyasını gizlətmirdi.
Parisdə təhsil aldığı dönəmdə qələmə aldığı yazılarında Əhməd bəy islamdan öncəki İran tarixinin müxtəlif aspektlərinə toxunmaqla bərabər, müasir İranın dövlət dini olan şiəliyin mahiyyəti və tarixi kökləri haqqında da maraqlı fikirlər səsləndirirdi. Bu baxımdan onun 1892-ci ilin sentyabrında Londonda keçirilən IX Beynəlxalq şərqşünaslıq konfransındakı «Şiəlik təlimində məzdəki inancları» adlı məruzəsi xüsusi maraq doğurur. Qeyd edək ki, Ə.Ağaoğlu faktiki olaraq belə nüfuzlu elmi tədbirdə çıxış etmək imkanı qazanmış ilk müsəlman araşdırmaçı idi.
Ağaoğlu məruzəsində göstərirdi ki, şiəlik – islam ehkamları ilə İranın qədim dini inanclarının, ilk növbədə məzdəkiliyin birgə məhsuludur. O, şiə təlimi ilə məzdəkilik arasında paralellər apararaq çoxsaylı tarixi faktları müqayisəli təhlil edirdi. Nəticədə şiəliklə məzdəkiliyin bir çox təməl prinsiplərinin oxşar olması və ya eyniyyət təşkil etməsi qənaətinə gəlirdi. Ağaoğlu vurğulayırdı ki, islamda şiəlik cərəyanı hələ VII əsrdə Ərəb xilafətində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizənin nəticəsi olaraq ortaya çıxsa da, onun qəti olaraq formalaşması və islam aləmində real siyasi qüvvəyə çevrilməsi birmənalı olaraq iranlıların xidmətidir. Onun qənaətinə görə, iranlılar şiə təlimini öz milli maraqlarının müdafiəsi vasitəsinə çevirə biliblər. Bunun üçün islamın əsaslarına toxunmaq belə lazım gəlməyib; çünki iranlılar yaxşı anlayırdılar ki, sonuncu addım ərəblərin kəskin reaksiyasına səbəb ola bilər.
Ə.Ağaoğlunun fikrincə, bu baxımdan Məhəmməd peyğəmbərin əmisi oğlu və kürəkəni Əli ibn Əbu Talibin şiəlikdə mərkəzi fiqur kimi seçilməsi də təsadüfi deyildi. Belə ki, Əli ilə düşmənçilik edən ilk üç xəlifə – Əbu Bəkr, Ömər və Osman eyni zamanda iranlıların qatı düşməni hesab olunurdular, çünki məhz onların hökmranlığı dönəmində Sasanilər dövlətinin mövcudluğuna son qoyulmuşdu. Bu mənada iranlıların nəzərində Əli ərəb mənşəyinə baxmayaraq sonuncu Sasani hökmdarı ilə birlikdə ərəblərin şiddət və özbaşınalığından haqsız yerə zərər çəkmiş şəxsiyyət idi. Ən əsası isə iranlıların imam Əliyə olan rəğbətinin başlıca səbəbi onun ikinci oğlu, şiələrin böyük ehtiramla yanaşdıqları imam Hüseynin sonuncu Sasani hökmdarı III Yezdəgirdin qızı ilə evli olmasıydı. Bu səbəbdən Hüseyn iranlılar üçün təkcə xilafətdə ali hakimiyyətə qanuni haqqı olan Məhəmməd peyğəmbərin nəvəsi deyil, həm də Sasani taxt-tacının varisi və İranın islamaqədərki ənənələrinin davamçısı idi. Məlum olduğu kimi, şiə təliminə əsasən yalnız Əli və onun birbaşa varisləri olan imamlar dünyanın bütün müsəlman icmasına rəhbərlik etmək üçün müstəsna hüquqa malikdirlər.
Əhməd bəyin fikrincə, iranlılar Sasanilər sülaləsinin bütün hüquqlarını Əlinin əsas varisi olan imam Hüseynə ötürməklə İranın milli və dini simvolu olan şiəlik təlimini yaradıblar. O bundan çıxış edərək göstərirdi ki, hər bir şiə ilk növbədə iranlıdır, çünki İran kimliyinin təzahürü olan şiə doktrinası mahiyyət etibarilə İranın islamaqədərki tarixi ünsürlərinin daimiliyi və davamlılığı haqqında baxışları təcəssüm etdirir.
Məruzənin sonunda Ağaoğlu bu nəticəyə gəlirdi ki, şiəliyin yaranması iranlıların yadelli ərəblərin yeni dini qarşısında tam təslim olmaq istəməməsindən qaynaqlanırdı. Bu mənada şiəlik İranın milli dini, eyni zamanda ərəblər tərəfindən məğlub edilmiş, lakin sonadək ram olunmamış iranlı ruhunun ifadəsi idi. Ərəblərin islam dünyasındakı dominantlığına qarşı iranlıların təbii özünüqoruma reaksiyası olan şiəlik eyni zamanda ərəb hegemonluğuna qarşı mücadilədə onların əsas ideoloji silahı idi.
Parisdə
